An Gréasán Gaeilge

GG

©

"A World-wide Word-Web of the Irish Language"

Litreacha ó Londain.

Seán Ó Caoimh.

Eagarthóir: Diarmaid Ó hAirt.

(Ms 1482 Sreath Uimh..3489 data 5.1.'59. Roinn Béaloidis Éireann).

Scríobh Seán Ó Caoimh, Cnoc na Faille, Ceapach Choinn a raibh

cónaí air i Londain le leathchéad bliain ag an am, na litreacha seo chuig

Seán Ó Súilleabháin , An Coimisiún Béaloidis. Bhain an Caoimheach

úsáid as an leabhar treorach le h-aghaidh bailiú béaloidis a scríobh Seán

Ó Súilleabháin.

Modh eagarthoireachta.

Scríobhadh an t-ábhar seo c. 1957 agus is léir go

raibh eolas éigin curtha ag Seán ar an chóras nua litrithe

caighdeánach, e.g. "oíche" atá aige in áit "oidhche", "naofa”

in áit "naomhtha" etc. Mar sin tá an litriú i gcoitinne

cóirithe agam de réir chórais an chaighdeáin, chómh fada is

ná chuirfeadh sin isteach ar shainthréithe na canúna. Ní

"ceartaítear" litriú a léiríonn sin i slí éigint, e.g.

"fiaras" [fiabhras], "breach [breith]. Tá an litriú

ceartaithe agam nuair is léir gur botún a rinneadh nó séimhiú

nó síneadh a fágadh ar lár agus iarracht ar an an litriú a thabhairt de réir

a chéile. Seo roinnt samplaí de na hathraithe atá déanta agam:

's > is; aca > acu, eatorra > eatorthu etc.; scríghte >

scríte; leathannach > leathanach; imthig > imigh ; seadh >

sea; gnóth > gnó; deug > déag; dearmhúd > dearúd; aigen> ag an.

Tá foirmeacha canúnacha atá ag teacht le foirmeacha

ceannfhocal in "Díolaim Dhéiseach" fágtha agam mar atáid.

Deimhníonn an comhartha # tar éis focal ar dheacair é

aithint gur mar sin atá sé sa bhunlámhscribhinn.

Diarmaid Ó hAirt, Baile Átha Cliath, January 28, 2002

An Céad Litir. [do Sheán Ó Súilleabháin ].

The Lodge, Twuford Abbey, Park Royal,

N.W.10 22.1.'57.

A Sheáin a chara dhil,

Seo scagadh beag eile ón leabhar athá anso

agam uait. Tá sé chomh líonmhar is go bféadfaí gach leagan

ann a scagadh arís agus arís eile, is gan tagra ann ná mar

ríomhadh ar theinteáin na Gaeltachta lá eile de'n tsaol.. Táim-

se a chlaíochant leis na focla 's na ráite bhíodh in

úsáid ar an mbaile againn féin, fé mar bhíonn gach ceantar,

agus beag a deifir eatorthu go minic. is bhíodar na

ceantracha cúng de ghnáith, dála is ár n-áit féin, gur ó

aon ghleann amháin idir na sléibhte tháinig urmhór a bhfuil

scríte agam.

Dá spéisiúla is dá shonasaí agam é i dtráthaibh na h-óige, a

chloisint is a glacadh an tseanchais Gaelach ón tsean-

dhream, is spéisiúla agus is shonasaí agam anois é im

sheanóireacht fhéin, anso cois tine thar lear, á mbreaca ar

phár - an lúib tháite idir an dhá ré nár bhriseadh riamh fós.

Is léir an rud a churtar san óige go mbaintear san

tseanóireacht é. Agus músclaíonn gach leathanach de'n

leabhar so á iniúca agam ré na h-óige cois cloch an iarta, i

gcuimhne is i smaointe.

Beidh an leathchéad de bhlianta istigh agam thar lear, más beo

me san bhFómhar so chúghainn. Is iomaí cor a chuir an saol

de ar feadh an ama san. Agus i measc na nGall mo shaothar.

Is cúis áthais liom anois breathnú siar, agus nár chailleas an

oidhreacht a thugas liom ón dúchas. Is géire i bhfad a

luíonn an oidhreacht san i dtúis báire ar íogaireacht is

galar-uaignis an deoraí. An té na tugann ach an Béarla leis

thar lear, níl aige ann acht malairt tíre, agus is fusa dho

bheith ag baile san iasacht. Faoi chaitheas gach bhearta ann a

chleachtú - fóiríor! - ach dar ndóigh tá an iasacht á

cleachtú ag baile, is dá dtrian d'Éireannaigh in Sasana. Ní

h-ionann is an t-am ar leagas-sa cois ann..

Ao' chuma, d'imigh súd is tháinig so.. Leanfaidh mise orm a

soláthar gach a gcuireann do leabhar i gcuimhne dhom, le súil

is go mbeidh tairbhe bheag éigint d'on gcoimisiún

im' pheannaireacht. Mise thá faoi comaoin agaibhse, agus is

geal liom a bheith a soláthar díbh, gan trácht ar an bpléisiúr a

thugann sé dhom féin a bheith ag athnúchant guithe béil na

sean.

Ní chloiseamair ao' rud faoi Shorcha, ní fheadar go mbeadh so

bhfuil sí sloicithe i dtuile na n-eachtrannach. "Live with

them and you become like them".

Guidhimíd beannachtaí Dé, agus beannachtaí na bliana oraibh

go léir, is go mba seacht fearr sibh ar an mbliain seo

chughainn - sean-ghuí na nGael i gcónaí.

Do chara go buan,

"Sean-Sheán".

An Chlann

Ach grásta Dé is dócha ná beimís féin inár mbeathaig ar ao'

chor is a rá gur bean chabhrach ar an mbaile thug ar an saol

sinn - bean gan chéird gan ealaí gan dintiúir gan séala

banaltran, gan fiú amháin i n-ann a h-ainm a scríobh, ná focal

Béarla a labhairt. Ní h-ionann is fé láthair, nuair théann

urmhór na n-aistearaithe chun óspaidéil nó go

beirtheathaslainní faoina luí seol. Agus iad san d'fhanann

ag baile féin, bíonn banaltráí oilte a freastal orthu, agus

gach ao rud oiriúnach fé na lámha acu. Níorbh amhlaidh sin

agan mbean chabhrach ní raibh dada aici, ach uisce is

salann is an phaidir ar a béal. B'annamh riamh a chuirtí

fios ar an dhochtúir. Ní raibh na seandaoine tuaithe

fábharach le dochtúirí ar ao' chor. Ba mhinic ná bíodh sé ar a

n-acfuinn díol as an ndochtúireacht.

Ba dheacair a chreidiúint inniu go mbíodh anam beirte ar

chomraí bhean des an comharsain ná raibh oilte ar lia-eolas.

Siobhán Ní Chiarghusa ab ainm don bhean againne. Sí thug me

féin ar an saol, is a lán eile nach me. Agus níor chaill sí

cás riamh. " Is gearr go mbeifear a glaodhach ar Shiobhán!"

aireófá go minic - áit a mbeadh bean i mbéal aistir.

Dá mar ist óiche rángódh, ní bhíodh de sholas ach

coinneall nó dhó. Ba ghnáthach gur leapacha clúimh nó lócháin

a bhíodh ansna tighthe tuaithe ceann tuí. Dhá ball a gcuirfí

as dóibh inniu mar áraisí cnuim [cnuimh?]. Ar éigint a

leofadh banaltra a h-anáil a tharraingt ar bhunóic nú-bheartha

inniu, gan straingéar ar an mbéal aici. Ba bheag ag an mbean

chabhrach baiseoigín, agus an seile beannachtain ar thóin na

bunóice. An chéad fháilte is an chéad bheannú roimh an leanbh

deóil. Ní bhíodh de shainlíocht ar an gcrios imleacáin ach é

a théamh leis an teine, ná da raghadh chuige sin, in aon

éadach eile dá gcuirtí ar an mbunóic.

B'í an bhean chabhrach a thugadh an bhunóic chun an bhaiste,

is muinín na máthar aisti, a leanbh a thabhairt slán abhaile

chúichi. Pingin rua ní ghlacadh an mhnaoi chaoin

chartannachtúil ó éinne de chionn a saothair, ach pé sólaistí

beaga thugtái ar bórd di. Ba mhaith le Siobhán úd againne,

taoscáinín fuiscí, agus dar ndóigh bhíodh sé tuillte aici.

Ba ghnáthach gurbh é ainm an tsean-athar nó na sean-mháthar

thugtaí ar an gcéad leanbh. Ba ghnáthach leis baiste chur ar an

leanbh thar éis baistí, sin, tabhairt amach dos an cómharsain.

Braoinín le h-ól is caitheamh bídh agus gliadar.

Bhaistí an leanbh lá nó dhó tharéis a beartha, agus ba mhinic

gurbh iad cáirdisí an phósta sheasuíodh leis an gcéad leanbh .

Muc is caora mharbhuigh me

Muc is caora mharbhuigh me,

Muc is caora mharbhuigh me,

Chun baiste chur ar Sheáinín.

 Timpealltheascadh agus gearradh na bolgaí an chéad

dhochtúireacht a dheintí ar an leanbh. Ach pé mar raghadh don

timpealltheascadh ní fhágfaí aon leanbh gan gearradh na

bolgaí. Galar ró-mhillteach b'eadh an bholgach sar a

bhfuaireadh an leigheas air. I mbainne cích na máthar ar an

gcéad leanbh bhí leigheas na súl-silteach. Ba gnáthach na

súile an-dhearg agus a sileadh leis an ngalar san

(dúileadán).

..Bean síolrúil, bean na gcos caol.

A Dhomhnaill Óig más a suirí thu,

Go seolaidh Dia chughat bean de'n mír cheart!

Bheidh chomh síolrúil leis an gcoinín duit,

Is thabhairfeadh clann chúghat gach aon chionn bhliana!

B'fheárr gan bean siúil a ligint leastig de'n doras faid is

bheadh bean 'na luí-seol, ach an déirc a chur amach chuichi.

Ba ghnáthach go mbíodh fáistine nó tuar éigint acu ar saol an

leinbh.

"Tá mac óg ag bean a tí seo, ach fóiríor gurb é a bhá

thá i ndán do, " arsa bean acu ag doras Uilic Mhór de Búrc.

Agus b'fhíor di sin. Báthadh é is é na leanbh óg d'ainneoin

a raibh d'fhaire acu air.

Níor chleachta leis an tsean-dhream bunóic a mheáchant, is

dá mbeadh na gléas acu an uair sin, ní móide gur maith leo a

pheictiúir a thóigint. "Fágaimis mar thug Dia dhúinn é".

sea adeiridís.

Chreideadar dáiríre in iarsmanlú, agus mar chosaint ar an

leanbh chuirtí gabhairisc i dtóin an chliabháin. Ao rud de'n

chruaidh nó de'n iarann adeiridís, ba chosc ar na sídhe é.

Snáthad a mbíodh an chró briste innti b'ea an ghabhairisc.

Le díng iarainn adeiridís sea chuir Naomh Pádraig an ruaig

ar an iarsmanlann bhí i gcliabhán i dtig ina bhfuair sé

bheith istigh oíche. Le colltar deargaithe sa teine chuir

táilliúir an ruaig ar cheann eile acu bhí na shíor-bhéiceachán

san gcliabhán is ag ithe gach a dtagadh dona mháthair d'ullmhú

de'n mbia dho - dtí go dtug an táilliúir bhí ag obair sa tig

aici fé ndear go raibh cúlfhiacla seanduine ag an nglámhánaí

beag. Bhí a leanbh féin san gcliabhán nuair tháinig an

mháthair isteach.

Níorbh ámharach an diúltú ó éinne d'fhiafraí bheith 'na

Chárdas Críost ar bhaiste. Ba ghnáthach gur dhuine éigint

de'n gcine - gaol gairid, nó uncail nó áintín d'iarrfaí

chuige. Ní bhíodh aon chur-as-a-dhiaidh mhór acu ar mar

ghnó, ach ná diúltóidís ach ar eagla go ndeínfidís aon

tuaipleas d'fhágfad fuíoll baistí ar an leanbh mar go

gcreididís go mbíodh saol an té sin mbíodh an fuíoll air

aerachtúil, ciorrúch, ceatach, mí-ámharach. Radharc aige

ar thaisí, agus sprideanna na h-oíche. Leanaí gheibheadh

bás roimh blianta na tuisceana, creidtí go rinneadh aingil ins

na Flaithis díobh. Leanaí gheibheadh bás thar éis baiste

úrláir, creideadh gur chuadar i saghas eile d'aingil, thart

thimpeall Thobair Pharthas, ag ól an uisce dtí go mbídís gan

smál chun a dhul go Flathúnas i measc na n-aingeal. Na

leanaí gheibheadh bás gan baiste, go dtéidís go Limbó i

mbraighdeanas gan pian na fulaingt. Ach ó's rud é go

mbeidh deireadh le Limbó thar éis Lá an tSléibhe, d'réir an

teagasc a gheibhmís d'réir na n-údar, go dtóigfear isteach ar

Neamh iad. Áit ar aon dul le Limbó óir nach peaca n-aghaidh

Dé go ciontach Peaca an t-Sínsir.

Níor mhoilligh na Gaeil an baiste b'iona san is lucht tíortha

eile. "Níl," adeiridís, "Fios cé'n t-áthrú thugfadh ar bhunóc

ó nomant go h-uair." Dá réir ba ghnáthach an baiste i gcionn lae

nó dhó ar eagla na h-eagla.

Ní raghadh an mháthair i measc na ndaoine ná fiú amháin dtí'n

Aifreann dtí go mbíodh sí coisricthe, thar éis a luí seoil.

Tinnis.

Anois taim tínn-lag, gan fáil leighis orm,

Is beidh mo mhuintir ag gol im dhéidh!"

An té bhíonn tinn ní binn leis ao rud.

Tinneas cinn. Ba mhinic gheibhtí faothamh ó bhindeal fliuchta

le bhinéigre thart an éadain.

Tinneas Fiacla. Bhíodh a lán cómhairlí ar conas é a mhaolú.

Bhíodh achainí chun Naomh Anna na bhFiacla Faothaimh.

Ruainne tobac a chogaint nó a chur i gcuais na fiacaile.

Coirt na fuinseoige a chogaint go raghadh an sú chun na

fiacaile. Ach an cailín bocht 'fuair mar chómhairle leac

chloiche a bhualadh ar a ceann agus siúl dhá uair déag'

thimpeall na reilige fúithi is go marófaí an phéisteog bhí

san fhiacail, á ciapadh. Chreididís gur péisteog a bhíodh

ag creimigh ag an rúta san fhiacail. An uair bhí an dá thuras

déag déanta ag an gcailín faoin leic mheáite, bhí sí chomh

tuirseach is nór chuimhnigh sí ar a tinneas fiacla. Tinneas

gan trua b'ea an tinneas fiacla. Ach an t-aon leigheas

amháin - í a staitheadh.

Tinneas goile. Déistean, aiseag, úrlacann, caitheamh suas.

"Caith suas! Is fearrde thu a gcuireann tu díot!" sea deirtí

leis an té bhíodh ag úrlacan.

Tinneas cuirp. Buan, nó buinneach, tinneas croí, loscadh,

sail, saothar, greim: pian, agus briseadh croí, cumha agus

lagmhisneach an dá ní a bhriseann an croí go minic.

An Bás

Tiocfaidh an bás ar cuaird chúghat,

Leathuair bheag roimh lá,

Bainfidh sé cúntas cruaidh díot,

Gach cluan dár bhuail tu ar mhná.

Beidh tu i rúimín uaigneach,

Beidh braithlín bhán anuas ort,

Ba bhreá í an áithrí an uair úd,

Dá mbeadh d'uain agat í d'fháil!

Tá an bás i Ríocht an tSaoil seo.

Ná tabhair an leabhar san éitheach.

Tá an bás in ár gcionn go léir,

Agus éagfaimídne fós!

Ní luibh ná leigheas i n-aghaidh an bháis" Ní cheannuíotar ar

bhreib ná ar ollmhaitheas shaolta é.

Teachtaire mise chuir Mac Dé uaidh

Is breib ó éinne níor ghlacas fós!

Luacht ná duais ní ghlacaim ó éinne

Chomh-urraim a thugaim do'n rí is d'fhear na déirce.

Is bocht an urraidh bheadh acu im' leithéid-se,

Fear nach fiú scilling, pingin, ná réal mé!

Ná ní sheasuíonn neart, fonn ná fuinneamh 'na choinne,

Pé 'cu mall nó obann a chuaird...

"Mharbhuigh me Samson an fear ba thréine,

Nimrod a chuir cogadh ar Fhaolaimh.

Tailc Mac Treoin d'fhiúig an Fhéinne;

Gairid a sheasaigh liom Polyfémus.

Hector na Trae fhágas gan lúth a ghéaga,

Pintus Pilead, an cladhaire Hérod,

Is b'iontach mar thachtas an t-Ímpire Caesar."

Tá geoiníl san ngaoith, is lóg na ban-sídhe,

Leanbh a caoi is ní sheasóidh fear a tí seo go lá!

Bhíodh an t-aeracht amuigh is an bás istig,

Agus duine de'n lín-tí ar bhruach na síoríochta. ní raibh

solus saolta á lasadh duibh-ré na h-oíche ann san i seomra an

bháis, is an mistéir sin idir anam is cholann ar theorain an

dá dhomhain. Ní raibh abairt riamh ab fhíre, ná "gur

driothair do'n mbás an oíche". Fágann an oíche an misneach go

fann i dtigh uaigneach sléibhe mar mbíonn an bás ar cuaird,

gan amharc thar an tairsig ar an ndiamhaireacht leasmuigh is

anam ar thí an aistir fhada bhí roimhis. Tá tuar báis in

gach fuaim is corr dá gcuireann an oíche di. Alltacht in

uaillirt an ghadhair sin amuigh. Tá aeracht i ngleoithíl na

gcat athá a freagairt a chéile go trodanta. Tá caoineadh na

ban-sídhe san séideán san idir lí an doiris. An

doircheadas leasmuigh, ach beidh solus na soillsí tríd aon

nómant a teacht anoir ó Mhaigh Dheilge. An bheirt leanbh a

thug sé do Dhia, a teacht le na soillse chun a anam a

threorú.

Le dhá lá roime seo ghlaoigh an coileach thar éis an

eadartha is a aghaidh ar an bhfuinneog aige. Bhíodar na

fionnóga in aistear a tí thar mar ba ghnáith leo. Bhí sop a

tharraing as a diaidh ag an eireog ó na h-eireaball. Rud nór

bhréagnaigh riamh an tsochraid. Beidh a mhuintir féin a teacht

fé na dhéin gan mhoill!"

Cainnt de'n tsórt san bhí ar a béal ag mo shean-mháthair,

beannacht Dé le na hanam, an oíche is mo shean-athair in ucht

an bháis. Bhí béice an leinbh ag an doras gan amhras, agus

chonnaic daoine bhí amuigh an solus a teacht chun a tí. Cé

nár éag sé go dtí an mhaidean 'na dhiaidh sin.

Tuartha báis i gcónaí acu glaoch an choiligh thar éis an

eadartha, is go háirithe dá mbeadh aghaidh aige ar sheomra an

tinnis. Tuartha báis na fionnóga gearr do'n tig. Mar an

gcéanna na fiacha dubha. Ach ná rabhadar ar an áit

againne leis na cianta. Brobh nó sop as eireaball na circe.

Tuar deimhntheach sochraide. Éan ag gobadh na fuinneoige,

tuar báis. Géilltear do san i Sasana chómh maith. Éan

drochthuarach acu an fiach dubh leis, ach gur fánach é - thar

an bpeidhre tá riamh in aice Thúir Londainne.

Le linn báis ba ghnáthach an choinneall bheannuithe a chur i

láimh an othair, nó í a choinneáil na láimh muna mbíodh sé

féin mothuithe a dhóthain chuige. Agus crois an logha

iomláin a leagaint ar a ucht. An líntí go léir agus éinne

eile bhíodh istigh a theacht le chéile ar a nglúinibh i seomra

an bháis, fad is bíodh duine acu a léamh úrnaithe is

liodáin na marbh dtí go mbíodh an phuith tarraingte, is tamall

as a dhiaidh sin. Ba ghnáthach gur ar shlat a dhroma

gheibheadh an t-othar bás. Agus thar éis na puithe thiteadh an

ceann siar ar an bpiliúr, béal agus súile oscailte. Thimpeall

trí ceáthrúna uaire 'na dhiaidh sin, sea chuirtí chun an

chóiriú nó an leagadh amach. Le h-órdóg nó le pingin sea

dhúntái na súile. Ba ghnáthach púc faoin smeigín chun béil a

dhúnadh. Chaití an mhéid sin a dhéanamh sar a stalcadh an corp,

nó bheadh sé an dheacair é a dhéanamh 'na dhiaidh sin. Chaití

leis fáisceán a chur ar na cosa - a choinneáil le chéile, agus

uaireannta ar mhéara na gcos. Ach ar aon chúinse ní

fhágtaí ceangailte iad ag cur an chuirp sa gcómhrain. Bhíodh

scéalta dtaobh daoine ar rinneadh dearúd de sin, is

choinniceadh a lapadaíl ar shlua na marbh iad, is iad ag

iarradh coimeád suas leis an gcuid eile.

Ní h-ana-mhinic a níodh na sean daoine a gcuirp go h-iomlán,

ach nítí ó bhónn go baitheas iad thar éis a mbáis. I gcúinne

na luaithe, nó amach thar an múr-thairsig sea chaití an t-

uisce. Ba mhinicí nítí gan galúnach an corp ná leis. Ach

bhíodh an t-uisce te go maith. Ní dhéintí aon úsáid de'n

rásúr na dhiaidh sin ar éinne beo. Ní chuirtí rásúr maith

faghraithe a bearradh marbháin, bhíodh sé ró-dheacair ceann

fónta acu d'fháil.

Chuirtí stocaí agus bróga nú ar an marbhán. Ach go mbíodh na

bróga chómh héatrom is thagadh dóibh d'fáil. Ní fheaca mise

éinne ar an áit againn tórramtha 'na gcuid éadaig féin. Iad

súd ná bíodh san ord, bhíodh aisléine ortha. Ach b'fhánach an

té né beadh i mbrata na scaball. Is muna mbíodh an aibíd acu

féin, gheibhtí ar iasacht í le linn báis, is tórraimh , dtí

go gceannuíotaí gcóir an adhlacain í. Ó bhí teacht thairis

againn roime seo ar an tórramh is ar an adhlacan, níl a

thuille agam le cur leis.

Mná Caointe

Bhíodh beagnach gach aon bhean tí insna Déisibh fadó 'na

bean chaointe ar a creach féin, ar an am úd ná raibh an Béarla

a brú isteach orthu. Is léir sin ón a liacht caointeachán a

mhair ar bhéala na ndaoine as a ndiaidh. Agus d'réir

dealradh b'iad na mná tuatach ba bhinne is ba bhlasta chuige.

Chaoinidís lucht a dtí féin, agus a ngaolta. Airínn ag mo

sean-mhuintir gurbh mhinic a bhíodh triúr ban dá theaghlach is

dá ghaolta a caoineadh as béala a chéile as coinn coirp.

Chuireadh bean acu síos ar a ghné is ar a phearsain. Duine

eile acu a mhíneacht , a chneastacht. Bean eile, a chroíléis

is a charthannacht. An focal molta acu go léir. An bhean

a bhí i bhfiaras is go ndubhradh léi gurbh iad na géanna bhí

ag gabaláil is na mná a caoineadh a céile amuigh san scioból,

marbh ag an bhfiaras céanna. D'éirigh sí dá n-ainneoin is

chuaidh amach 'na léine is sheasaigh as cionn an choirp, a cur

racht caointe aisti is í beagnach ins na speallraídí:

Mo chreach ghéar fhada dhubh!

Arb é seo fear a tí seo istig,

A raibh scáil na rós ar a phluic,

Dath an aoil ar a chnis?

Maith ab eol san dom,

Nach géanna bhí a béice amuigh,

Fé mar a léiríodh dom,

Ach mná do chaointe a Dhic.

Éirigh a lao is tar liom,

Go gcuirfeam scéala soir,

Glaoig chughat ar Aintí is ar Chit,

Agus Patsaí bhíodh agat ar t-ucht,

Is beidh siad romhat-sa thoir,

Ag geata an Bhuí-chnoic.

Focla simplí ar aon staid le chéile, fuíoch ó bhean chroí-

bhrónach. Dic Breatnach ab ainm do'n té bhí ar an gclár. Bhí

a thriúr chlainne curtha roimheas aige san mBuí-chnoc, is

níorbh fhada go raibh an mháthair leo.

Ón dáta bhí ar an leacht as cionn Dhic sea dheimhníodh mo

shean-mháthair a h-aos. Rugadh í an oíche bhí Dic Breatnach á

thórramh. B'fhéidir go ndúbhairt an bhean úd a thuille 'na

ciach tinnis is bróin, ach sin é an mhéid d'áirínn agam shean-

mháthair dá cuid caointe. Ach mharbhuig an oíche sin í. Ath-

iompaigh uirthi. Is b'fhíor di, ba ghearr go raibh sí leo.

B'amhladh san aiges na céadta nach iad.

"Cad bheidh ionainn go luath," mar deiridís an tsean-dhream,

"ach bia dho chiaróga is dho ghaillsigh!"

Beidh an chiaróig at iompó san oíche,

An dearga-daol mar chéile a luí leat,

An neantóg na coinleoirí buí,

Is do leacht mharmair mar mhaise lae saoire.

Ní raibh ach aon bhean amháin lem' chuimhne-se ar an áit

againn a chaoineadh na mairbh, Bean Uí Mhuíneacháin ab ainm di.

Bhí lóg bhreá íogaireach aici, agus a lán desna sean-

chaointeacháin d'oireadh d'aon ócáid. Chaiteadh sí a clóca

caipine siar siar di is scaoileadh sí a folt anuas le na

slinneáin. Na basa á mbualadh aici is na frasaí deor.

B'fhéidir le h-íogaireacht níos mó ná le brón na deóra. Dar

ndóigh bhídís na mná caointe ag cúmadh filíochta gan a fhios

dóibh féin.

Gheall tusa dhómhsa go dtiocfá faoim' dháil ann,

Ach is amhlaidh bhí tu lag marbh is cómhra chinn chláir ort!

An Coifín

Ba mhinicí an focal coifín againne ná chómhra. Bhí aeracht

sa bhfocal. Bhain sé leis na mairbh is an tsíoríocht nach

feadar. "Ní bheidh ag éinne an lá déanach ach sé troighthe

thalún is na ceithre chláracha". Abairt na réice i gcónaí.

B'fhearr leis an siúinéir aon bhall eile trioscáin a dhéanamh

ná an coifín. Is muna múintí dho conas ina théarma

phrintísigh bheadh thiar air í a dhéanamh. Chínn-se siúinéirí

a ndéanamh fadó agus fúm féin sea bhíodh iad a stéineáil is a

líomhú agus an loiric a scríobh.

De'n dair is de'n liamhán ba ghnáthach na ceannaibh ba

luachtmhuire a dhéanamh. Ba sia, adeiridís saol an liamháin

sa talamh ná an dair. Cé gur dhá shia an dair as cionn

talún ná an liamhán. Ach de'n gclár bog déil sea dhéintí

coifíní na mbocht, agus isí an líomh a choinníodh aon

tseasamh iontu i gcoinne úireac na cré. Ach mo léir! Ba

bheag ba chuma! Dá mbíodh an uair chuige, na taobháin bheith

in aon chlár amháin gan táthadh is amhlaidh b'fhearr é. Ach

níorbh fhéidir an tóin ná an ceann cláir bheith ag na

gnáithshiúinéirí in aon chlár amháin. Chaithí na slinneáin a

tháthadh in oiriúint do ghuaille an chuirp. Coifín chúig

chláir b'eadh an ghnáthchoifín. Cúig chláracha sea ullmhaíodh

an siúinéir chun an choifín a dhéanamh. Uaireanta chaití

luail a dhéanamh do chré na reilige. Dá mbíodh sí fliuch,

trom níor mhór an choifín a bheith neartmhar teann, chuirtí

tiúcht adhmaid inti, nó líneáil adhmaid chun an clár éadrom a

thiúchant is a neartú. Chuirtí sciorta boinn, is caip chinn

chláir léi. B'fhéidir gurb é sin a chiallaigh an chomhrain

naoi gclár. Ón adhlacthóir sea cheannuíotaí na dhiaidh sin

iad críochnaithe is go clúithir leastigh. Bíonn siúinéirí

fé leith acu san a ndéanamh, agus adhmad fé leith mar an

gcéanna.

Chonnaic me do dhá láimhín á bhfáscadh san éadach,

Chonnaic mo dhá shúilín á ndúnadh ar a chéile,

Mise thar sáile ag ól do shláinte i nDún Éadain,

Cómhra chinn chláir ort is táirgní 'na h-éadan!

Ba scian tríd a gcroí acu spíceáil an chinn chláir. Ní

dhéintí é ó tháinig na scriúnna. Ba chiúine a dtiomáint sin

abhaile ná an spíceáil. Ach ní dhaingnítí an clár go teann

dtí go dtéití chun na reilige. Ní bhíodh an scarúint in

dáiríre go dtí sin. Ach chaithfeadh cúis ana-phráinneach

bheith chuige an chómhrain d'oscailt aon uair amháin d'fhágadh

sé an tig. Pé'cu le h-urraim, nó le faitíos, nó eagla mí-adh

éigint é, is deacair a rá.

Glao na Fola

Bhíodar an seandaoine ana-chúramach go gcuirtí lena muintir

féin iad. Ba mhinic nach san reilig chéanna a chuirtí an lánú

phósta. Raghadh an fear i reilig áirithe le na mhuintir féin

is an bhean go reilig eile lena muintir. Dá gheanúla is a

ndlúthchaint caradais i rith a saol le chéile dheighilidís óna

chéile marbh. "Glao na Fola", adeiridís fé ndear san dóibh.

Agus bhíodh san le h-uacht, agus b'annamh riamh a chuireadh 'na

choinne. Aon uair a chuirtí rangódh taisme éigint. Airínn

trácht ar shochraid d'uachtadh go Maigh Dheilge, ach rugadh

'un Chnoic Bhuí í. Nuair shroiseadar an crosaire mar ba chór

dóibh iompó chun reilige na Sean-Chabhlach, leanadar orthu an

bóthar díreach. D'éirigh an sí ghaoith, thóigeadh an cóiste

glan ón talamh is d'iompaíodh an ndíg an bhóthair é is

chaitheadh an chómhrain amach ar lár an bhóthair. Is airíodh

an gheoin agus an bogadh páile cruite capall a déanamh ar

Mhaigh Dheilge. Leanadar orthu go dtí an mBuí-chnoc. Ach sé

chreid gach éinne, ná raibh an corp acu san chomhrain, ón uair

ar fhagadar crosaire Mháigh Dheilge. Agus arís an oíche sin

airíodh an gearradh bóthair céanna, a teacht anoir ón mBui-

chnoc. Ní h-é sin an t-aon scéal amháin dá leithéid

inistí; bhíodh na scéalta céanna ó reiligí eile ar fuaid na

nDéisibh.

Sar a gcuirtí an chomhrain san uaigh scaoiltí scriúnna an

chláir. Bhíodh dhá mhíniú ag daoine ar sin. Chun ná beadh

aon mhoill air, ná bac an cómhra d'fhágaint ag gluaiseacht do,

le slua na marbh. Agus chun ná beadh bac air éirí arís an lá

deireannach, ná bac ná moill ar an anam a dhul arís ansan

gcolann di. B'fhéidir eile, lá níos sia siar gur dhanaíd le

muintir an mharbháin , é bheith daingeanta go dlúith le

táirngí. Ach ná beadh sé chómh fuirist sin na táirngí a

scaoileadh leis an scriúnna. Ní raibh aon reilig tuaithe ná

bhíodh sráidbhaile agus ósta taoibh léi, agus dheinidís sin

gnó briosc ag lucht na sochraide, as diaidh an adhlacain, agus

fóiríor níorbh annamh a bhíodh 'na sparthain eatorthu ar a

bhfilleadh abhaile dhóibh, is beagán cuimhne ar an té

chuireadar. Baothantas is dócha nár cheart d'agairt orthu.

I measc a muintir féin ba ghnáthach éadach na mairbh a roinnt

má b'fhiú an t-éadach san. Thabhairfí b'fhéidir baill de mar

dhéirc dho bhochtán éigint, ar an bpaidir ar shon anam an

mharbháin, ach go h-áirithe na bróga, mar na chaithfeadh éinne

eile iad. "Ná sheasamh i mbróga dhuine mhairbh". sea

castaí le h-éinne bhéadh a maireachtain ar an iasacht.

An chéad Dhomhnach as dhiaidh an bháis, ba ghnáthach anam an

duine sin a chur fé ghuí an phobail. "As ucht bhur

gcarthannachta guígí le h-anam - a leithéid seo - fuair bás i

rith na seachtaine. Go ndéine Dia trócaire ar a anam is ar

anamnacha na mairbh atá a fulaingt pianta Purgadóireacht". I

bhfocla mar sin sea chuireadh an tAb Muiris Ó Faoláin i

nGaeluinn éinne gheibheadh bás sa gcomharsanacht fé ghuí an

phobail

Go mbeannaí Dia dhíbh a fhoireann,

Go mbeannóidh agus Muire,

Bhíobhair-se seal mar athá sinne,

Beimídne fós mar athá sibh-se,

Is go rabhaimíd go léir fé mhaise,

Ag Rí na Cruinne.

- Paidir adeireadh na seandaoine ar a ngabhailt thar reilig

dóibh.

"God's Acre" sea thugtar ar chuid desna reiligí i Sasana.

Agus is dócha gur deas oiriúnach an teideal é. Daoine iad go

léir pé áird de'n domhan a bhfuil reilig, a ghlaoigh Dia

chuige as an saol so. Bhí urraim agus adhracht [Ms. euracht ]

aiges na seanGhaeil dá reiligí. Bhí mar bheadh

saghas eagla diaganta acu rompu. B'iad a a n-áraisí

dheireannacha iad:

Ní bheidh mar áras agat-sa

Ach maidí úr na coille,

Chun thusa a thabhairt amáireach 'un reilig,

Is dar ndóigh beidh do feádar is do chairde id choinne!

B'uaigneach is ba thréigeanta na reiligí tuaithe. Ó shochraid

go sochraid ní théití na ndáil. Muna mbeadh fo-dhuine a

théidh thar éis aifrinn a Domhnaigh chun paidir a chur le

h-anamnacha a mairbh. Dheintí faillí truaileanta orthu.

Broimfhéar, sarráid agus neantóga, fiailí na reilige, is ligtí

leo a rogha ráis a chur díobh. Ligtí don ruaim liath

feartlaoi na leacht a chlúdach, is bhíodh cuid desna reiligí i

dtao' le claíocháin mar dhaingeantas.

'Dtí an mBuíchnoc mar 'bhfuil tíos ag do chairid,

Mar n-éireochaid na fir lúbach go lúthmhar 'na seasamh,

A cur fáilte romhat ag an ngeata,

Is ná léigfidh leo síos thu gan díol nó a mhalairt!

Ní raibh file ná bean chaointe den tsean-réim thart thimpeall

Shliabh gCua nár chuir siollaí íogaireach síos ar an

mBuíchnoc. Bhíodh Aonach na Lúnasa ann fadó, agus gleo ag

lucht na bhfaicsean. Bhíodh saoithe á lua ann, uaisle is

lucht léinn. Bhíodh Laidean agus Gaelainn ann i mbéala na

ndaoine agus Béarla na nGall-Ghael.

Thá agam áitribh fairsing fáiltiúil,

Feadhmhanna stáit dá réir ann,

Ag imirt tháipleas imeasc fhearaibh ghalánta

Lucht Laidean álainn agus Gaelainn.

Níor dhóigh le h-éinne ar chaint de'n tsórt san, go raibh

anaca [anacra?] ar Ghaeil dhá chéad bliain ó shoin? Bhíodar

na dlithe ann, ach níor chuir Dúchait, ná Paorach, na Seáinlí,

ná éinne eile desna h-uaisle gall-ghaeil i bhfeidhm iad, an

fhaid is nár chuadar na Gaeil thar fóir.

Ghlaos ar Learaí is gan freagra bhí me,

Dubhairt sí go raibh sé go lom sa mBuíchnoc!

Phreabas im sheasamh go tapa is go bríomhar,

Níor stad me de'n stáir sin go sráid an Chnoic Bhuí amuigh!

An meisce bhí orm nó mearathall dí é

Nó in mo chodladh go socair do bhí mé?

Go mbéarfainn liom go tigh na dí thu,

Go n-ólfaimís braoin beag,

Ó sé ba chleachta linn, nuair thagainn go dtí thu!

Tá suas le seacht mbliana is daichead ann anois ó thugas-sa

cuaird ar an mBuíchnac lá socraide. Bhí eolas agam an uair

sin ar reiligí shárghreanta Shasana, le na leachtaí marmair,

a bhácanna gairbhéil, is a n-uaghanna pabhsaech. Ní raibh cur-

as-an-ndiaidh agam, bhí mo aigne lán de sheanchas,

caointeacháin agus seanfhilíocht na nDéisibh. Ach go h-

áirithe an mBuíchnoc so a luadh as cionn na gclár mbrónach.

Ach cad é bhí le feiscint agam an lá Meithimh a tSamhra

úd! Reilig faoi na fásach. Sean-iarsma ársa a ligeadh i léic.

Áit ina raibh togha na nGael a léigint a scíth. Gan dún ná

daingean a cosaint a réime, ná na leaca a cuireadh mar ómós as

a gcionn i ndon a léite, ná 'na seasamh go díreach. Ba thrua

ar lár lá réime an Bhuíchnoic. Ach tá súil agam gur bhuail

láimh dheas fúithi ó shoin i leith a chuir faoi bhláth arís í.

An rud a chuaidh do'n mBuíchnoc chuaidh dos na reiligí eile

máguaird. Dheineadh faillí iontu. Níorbh mhilleánta ar lucht

na tuaithe sin. Bhíodar ró-fhada uathu chun aire thabhairt

dóibh. Ní raibh reilig i ngiorracht ocht mhíle do'n áit

againne ina gcuirtí mairbh na h-áite. Ba mhinic nárbh mhór

threoraí chun ionad na h-uaigh d'aithint inar cheart do'n

chorp a bheith curtha. B'annamh a bhíodh orthu cómhrain d'ath-

adhlacan bíodh is go raghaidís an lánú go dtí an reilig

chéanna, níor san áit chéanna de'n reilig a chuirfí iad.

Raghadh sise le na muintir féin, agus eisean le na mhuintir

mar an gcéanna. Thugtaí an buachaill nó an cailín ó na muintir

i gcóiste an ghlia is an ghliondair is thugtaí thar n-ais

chúchu arís iad i gcóiste an lionnduibh is an dubróin.

Chruthaídís siúd go dearfa go scaoileann an bás snaidhm an

phósta. Ná fuil pósadh na ceangeal ar an saol eile. Ná aon

sciollá de'n gcré a chuireadh i gcuimhne do'n lánú, nó d'anama

na lánúin go raibh dlúithcheangailt eatorthu ar an saol so.

Ciacu desna teampaill seo i gcuirfidh tu tíos fút?

An Teampall Geal, nó an Bhuíchnoc,

Baile Uí Phíocáin na mbuinneáin gcaoile,

Maigh Dheilge, mar n-adhlaictear daoine,

Sliabh gCua mar luaitear saoithe,

Nó i gCill Rosanta gan foscadh ón ngaoith ort.

Go mbeidh tu a leigheadh ar aghaidh na gréine,

Is dar an Luan, is buartha an scéal san.

B'fhada an turas bhíodh ag daoine ag adhlacan a mairbh.

Théití chomh fada siar le Maigh Cholpa ón áit againn féin,

siar go Chill Uachtar Múighe, to teora Chorcaí. Ó thuaidh go

Baile Uí Phíocáin, Sean-Raithín, An Caisleán Nú, Baile Mhic

Chairbre, An Caisleán Cuanach, Lios Mór Mochuda, Áth Mheán na

gcrannaibh, Cill Molaise, Maigh Dheilge, an Teampall Geal,

Cill Rosanta is an mBuíchnoc.

Sean-reiligí iad súd go léir a bhfuil seanfhothracha

theampaill nó cealla ó laetheanta i bhfad siar san tsaol.

Tá iarsmaí ó aimsir Mhochuda Naofa i reilig Leasa Móire. Cé

gur i lámha na Sasanach atháid le fada an lá. Tá leac na sean-

altórach adubhradh a theip ar an Sasanaigh a chur leasmuigh

de thairsig an teampaill. Bachall Mochuda fuaireadh

daingeanta i bhfalla an teampaill roinnt blianta ó shóin is tá

chómh fada lem' thuairim mar bhall theaspáintis san chaisleán

as cionn Abha Móire. An caisleán a chreididís na sean-daoine

a thóigeadh in aon oíche amháin ag an Naomh. Ach ba bhocht an

Naomh Rí Seán Shasana, is ní baol gur thóig sé an caisleán úd

in aon oíche amháin. Ba dheise mar bhéaloideas creideamh na

sean. Tá sean-fhothracha Theampaill Naoimh Sheiscineáin i

Maigh Dheilge, i gCill Rosanta is san mBuíchnoc. An

tSeanChabhail sea thugtaí orthu. Agus "Sean-Chabhail!" an

rosc catha bhíodh ag lucht na mbaitíní. Ar leaca cnoic athá

reilig Chill Rosanta agus chun chinn na marbh le na n-aghaithe

soir chaití an uaigh a ghearradh ar fhiar-leibhéal. Ní

fheaca mise riamh éinne á adhlacan inti, ach d'réir mar

inniseadh na daoine sin. Ba ghnáthach aonaigh is pátrúin ag

urmhór na reiligí sin san tsean-saol.

Tá reilig fós gan áireamh, gur dócha nár cuireadh éinne inti

le breis is céad bliain, Reilig a tSléibhe. Inti sin sea

cuireadh na créatúirí fuair bás leis an bpoc, slán mar

innistear é, i bpúrhabhas Dhún Garbháin le linn an ghorta.

In aon chlais mhór amháin adubhradh a chuireadh a urmhór,

agus dhearbhódh seandaoine a raibh cuimhne acu is gan iad

básaithe ar ao chor, ach do-mhothuithe. Diail óra [?ms.] a

bhíodh á bhfeighil san bpúrhabhas, ná tugadh fliuchadh béil

dosna créatúirí agus íota an fhiarais á gclaíomh. Anuas thar

bhálaistéirí an staighre sea chaití cuid acu chun na n-

adhlacóirí agus a thuille acu tharractaí ar na cosa anuas is a

gcinn a plabadh ó steighlinn go steighlinn de'n staighre.

Plúr na nDéise is togha na nGael a leathadh is an aicíd sin.

Ní lúide í an fhríd ná máthair an oilc. An bás féin 'na

fhríd, claíonn sé an fathach. Chlaíodh an mhíoltóig an

leon nuair chuaigh sé sa tsróin aige, gur mharaigh sé é féin a

sopadh is a séideadh.

Féachaigí cár thriall a dtáinig de'n gcliar,

Lucht catha agus Fianna Éireann,

D'imthíodar i ngleo, is 'nós luisne de'n gceo,

Cuireadh á ndreo i gcré iad!.

Scéal Fiannaíochta

Lá dá raibh Fionn Mac Cumhail agus a chuallacht a sealgaireacht

leanadar an staig, is mar ba ghnáith d'fhág Fionn is a

pheidhre coin an chuid eile as a ndiaidh dtí go rabhadar a

bhfad ó bhaile i mbarr tráthnóna thall is an staig caillte

acu. Nior ró-chneasta ann féin é Fionn é scaradh leath-slí

thar Éirinn ón bhFiann agus an oíche annsna tráthaibh, nuair

phreab abhaisín beag droinneach mí-ghnéitheach, clúmhach

claimheach amach faoi na chosa, ná feadar Fionn ciacu duine nó

ainmhíoch bhí ann aige; é ag ciapadh Fhinn a rith thart

thimpeall air is faoina chosa, a coscadh a chuid

ghleithearáin. Ní fheadar Fionn ciacu b'fhearra dho é shá le

na shleigh nó a stolladh idir na ghadhair. Ach is amhlaidh

chúlaigh na gadhair uaidh, is ar chúinse éigint níor fhéad

Fionn a tsleigh d'oibriú ar an gclúmháinín.

"Seachain me!" arsa Fionn leis, "nó cuirfidhme le cic thu ó

mhullach Bheinn Éadair go spuaic Mhangartain!"

"Cadé do chuid nirt a Fhinn, is cadé neart na Féinne le

chéile?" d'fhiafruigh an t-abhaistín gránna.

"Tá sé dhe neart ionainn smacht a chur ar fheara Éireann is

bás do'n namhaid a chuireann cois i dtír!" arsa Fionn.

"An imreófá cluiche liom a Fhinn Mhic Chumhail?" arsan tsaighin

ghránna.

"Níor theip sin riamh orm," arsa Fionn, "dá'r m'fhiú cearbhach

san, ach cad is áil leat d'imirt? Is ná bíodh an cluiche ró-

fhada mar go bhfuil deithineas orm!"

"Ó ní baol duit an mhoill a Fhinn." arsan clúmhánaí,

"imirímíst breachanna."

Níor leasc le Fionn ann scíth do féin is dá choin, is shuidh sé

síos is thosnuíodar ag imirt le pé saghas áis imeartha bhí acu

agus pé soillse bhí fágtha san lá. Agus ghaibh an clúmhánaí

an chéad cluiche.

"Cuir do bhreach!" arsa Fionn.

"Cuirfead cheana is ní is ní beag duit a luaithe!" arsan

clúmhánaí. Cuirim-se de bhreach is de mhór-dhualgas ortsa a

Fhinn Mhic Chumhail dáréag do bhláth na Féinne a bhreith leat

go carn Droim Fleisce fé dtagann an chéad ghealach eile ar an

aer, agus fan le pé rud athá i ndán díbh annsúd!" Agus bhí an

síobhra imithe.

Chas Fionn ar an bhFéinn agus thoghaigh sé an dáréag ba

lúthmhaire is ba neartmhaire de'n bhFéinn bhí, an tráth san, i

meán lae a réime, agus Oisín, ceann na céille, mar thaca leo.

Agus d'imthíodar ar thóir Chairn Dhroim Fleisce. Bhí tuairim

aige Fionn cá raibh an áit, agus chomhairligh sí-bhean na

Féinne dho fad ó shoin gan dhul choíche i ngaor na h-áite, nó

gur dhanaíd do féin sin. Ach anois bhí sé fé bhreach is ní

raibh a dhul as aige. Ghluaiseadar leo dtí go raibh an lá a

dul as, is líon ceo dlúith na dtimpeall go raibh orthu cur

fúthu go lá mar rabhadar.

D'éirigh an lá go breá grianmhar is fuaireadar iad féin i mám

shléibhe, ach ar mhaoil a tsléibhe bhí anonn uathu dhearcadar

carn mór bán, is bhíodar a cur is a cúiteamh eatorthu féin,

mar sin dá mhéid é a gcuid aitheantais ar machairí Éireann,

níorbh eol dóibh an áit seo ina rabhadar. Nó go bhfacadar

chúchu óigbhean álainn agus peata uain le na cois.

"Fios agam ort a chailín mhaith", arsa Fionn léi, "cé'n áit

seo ina bhfuilmíd?"

"Fáilte romhat a Fhinn Mhic Chumhail is do chuallacht, " ar

sise, "gluaisigí, tá m'athair a thnúith libh ag Carn Dhroim

Fleisce"

Ghluaiseadar léi, go dtánadar in aice an chairn ghil a

chonnaiceadar anonn uathu. Annsan bhí bothán ar bheagán áird,

agus ar an chéad amharc cheap Fionn ná bheadh slí istigh ann

do thriúr acu, gan trácht ar dháréag. Ach ar theacht chun an

doiris dóibh, ba léir do go raibh slí istigh do'n bhFéinn go

léir is iad a chur le chéile ann.

Seanduine sea d'fháiltigh rómpu: "Sé do bheatha is do shláinte

a Fhinn Mhic Chumhail!" ar seisean, "is fada rómhat a tháinig

do thuairisc, thu féin is do chuallacht. Agus fáiltím

romhaibh go Carn Dhroim Fleisce!"

"Go maire tu slán!" arsa Fionn thar cheann na coda eile. Cé

ná feadar me fós fáith mo thurais!"

"Tiocfaidh san ar ball, ach bígí ag ithe."

Cuireadh bia agus deoch go dtí an láimh ó thuaidh as a

gcomhair, gan éinne a friotháladh orthu ach an óigbhean a

threoirigh iad.

Ní baol dúinn seanduine, cailín óg, agus peata uain, shíl

Fionn. An béile caite acu, bhuail tart uafásach iad, ach ní

raibh aon deoch ar bhórd. Chomh maith is dá mar amhla léig an

seanduine a smaointe dúbhairt sé leis an gcailín: "Tabhair

amach chun na bhfuarán anois ár n-uaisle dtí go mhúcann siad a

dtart." Bhí dhá fhuarán annsúd d'uisce glan glé; ceann acu

agus corn óir le na thaoibh agus corn airgid le thaoibh an

chinn eile.

"Sidé fuarán an uisce mhilis," arsan cailín, "agus sidé uisce

an tseirbhintis. Ólaigí bhúr rogha uisce!"

"An mhilseacht roimh an tseirbheantas." arsa Fionn is ól sé

corn lán de'n uisce. Bhí an t-uisce thar a bheith milis, ach

thar éis a ólta d'éirigh sé searbh. Chomh searbh san, gurbh

beag nár iompaigh a lí ar Fionn is ól corn ón tara fuarán. Ba

sheacht sheirbeanta an t- uisce sin , ach thar éis a ólta,

d'éirigh sé milis, is ba bhlasta an éadáil é. Cé gur chuir a

chéad bhlasadh ar baillchrith iad, d'óladar a sáith de'n uisce

searbh. Agus ghabhadar isteach arís chun an tseanduine.

Ba ghairid gur éirigh an t-uan teasbach, a preabadh is a

léimrigh as a chorp, is gach saghas ceáfrála.

"Beireadh duine agaibh ar an uan san is buail laincis air, nó

ní bheidh sos ná suaineas againn uaidh!" arsan seanduine.

"Beir ar sin agus ceangail é." arsa Oisín le na mhac Oscar

ó b'é an garsún é. Chuir Oscar chun bhreith ar

an uan, ach má chuir, threascair an t-uan gach iarracht, go

raibh air éirí as go nárach.

"A thuilleadh de'n phraisigh a gharsúin!" arsa Caoilte Mac

Rónáin agus chuir sé féin chun breith ar an uan, ach b'é an

cás céanna é. Fuair an t-uan an bua air sa deireadh, pé mar

chuir an fathach chun breith air. Dála an gharsúin b'éigint

do éirí as.

"Seo a Ghoill Mhic Mhórna!" arsa Fionn ó tusa an corraíoch a

threascair Fathaigh na Fuaraíochta, smachtaigh an t-uan!"

Chuir Goll chuige le fonn is le fuinneamh, mar b'fheas do

nach aon uan de'n ngnáith-tréad é siúd, is d'imir sé gach

cleas de'n gcorraíocht air, fé mar dheineadh sé ar an

fathaigh, ach fhág an t-uan go traochta é. Mar an gcéanna

gach duine de'n bhFéinn níor tháinig dóibh an t-uan a choimeád

ná a cheangailt.

"Breá na fathaigh sibh! arsan seanduine. "Beidh orm féin an

t-uan a cheangailt!"

Rug sé ar an uan, is le h-an iarracht amháin, chuir ar shlait

a dhroma ar an gcliabh é is bhuail laincis air.

"Anois, " ar seisean leo. "Bhlaiseabhair bréag agus fírinne.

Bhlaiseabhair neart agus laigeacht. Bhlaiseabhair crógacht

agus meatacht B'é an t-uisce milis úd an bhréigreacht

Bíonn an bhréig milis ar dtúis ach éiríonn sí searbh i dtráth.

Mar sin ní bhíonn sí seasmhach. B'é an t-uisce searbh an

fhírinne. Bíonn an fhírinne searbh ar dtúis ach mílsíonn sí i

dtráth, mar go mbíonn sí buan seasmhach gan sárú. Mise an

chríonnacht. Sí an cailín seo an óige, agus sé an t-uan an

bás a gheibheann an bua sa deireadh ar gach éinne. Ní in búr

neartsa ach bréigreacht fé mar dheimhnigh an t-uan. Cuireann

sibh fathaigh dá mbonn ach ní h-i gan fhios don mbás san. Is

dóigh leis an óige ná fuil acu ann ach uan is féidir a

threascairt, ach meallann an t-uan iad, dtí go gcuirtear

chuige. Luíonn sé leis an gcríonnacht, ach ní thréigeann sé a

neart, mar go bhfuil sí beagnach claoite cheana aige.

A Fhínn Mhic Chumhail! Thá lá do réime-se thart. Tá an

namhaid ar do shála. Agus an carn úd thall as bhúr gcomhair,

beidh sé fós mar leacht as cionn bhúr gcnámhna. Ach ní ar

Dhrom Fleisce sin, ach ar bhruach na farraige. Sea, ardófar é,

ina fhianaise bréagach nó fíor, fé mar chreideann na slóithe

fós le teacht i bhfianaíocht na bhFianna Éireann!"

Pé'cu fíor nó bréagach an scéal so a chruthaíodh thart

thimpeall na bhFiann, pé acu fíor nó bréagach go raibh an

Fhéinn riamh ann thá samhlaíocht an bháis go beacht ann.

Níor bhuaigh neart ná cómhacht ná tréineacht ar an mbás fós

riamh. Bíodh sé 'na uan, nó na leon, 'na fhathach nó 'na

abhac, mar a chéile a bhuille mhairithe i ndeireadh na dála.

Pé mar d'imigh do'n bhFéinn, má chomhlíonadh tairngireacht

sheanóra Dhroim Fleisce, ar Mhachaire Ghabhra, nó Ghuaire mar

thugadh daoine eile ar an áit, "Claimhte agus craoisigh is

géarghatha briste", mar bhailigh Oisín ar mhachaire an áir,

sara dtáinig Niamh an Chinn Óir chun é a bhreith léi, ó ghéar-

chuimhne is ó chumha a chomh-laochaibh, go scaipithe, tréith,

lag, marbh... Is dócha ná raibh a fhios ag Oisín cé'n mhéid

den bhFéinn d'fhág sé beo as dhiaidh in Éirinn. Ach bíodh san

mar bhí. Bhíodh an scéal so na fhocal scoir agar ar

eachtraí an bháis athá breacaithe annso romham agam. Agus

gluaisimís linn chun an chéad cheistiúcháin eile.

An Ghrian

Dónall a deirir-se, Dónall a deirim-se,

Dónall na Gréine, Dónall na Gréine!

Nuair bhíonn an ghrian a taitneamh

Sea cnuaisíd leo a gcuid meala!

Tagann ó Dia an bia do chaithimíd

Mar thagann an ghrian as diaidh na fearthanna.

Nuais bhriseann an buinne amach,

Ar choill ar chlaí is ar scairt,

An glasra ar gach gas is planda,

Eiríonn an bheach is bailíonn an mheaidh,

Le grian is le teas a tSamhra.

Ní Samhra gan grian. Grian agus teas an tSamhra, an ní is

dócha ba mhó a chorruigh le h-íogaireacht croithe Gael. B'í an

ghrian, ball órga na spéartha, bhí ar bhéala na bhfilí ar

bhéala an seanchaithe. Ar gach béal dár labhair focal cainte

chuireadh gach ao rud dá raibh álainn is luachmhar i

gcomparáid léi. "Loinnear na gréine i gcaomh-rosc na h-

óighe." "Is dóigh liom d'réir mo chiall gur breátha í ná an

ghrian, is ná'n ghealach a chuir Dia ar an aer chughainn."

Taitneamh na gréine orthu aosta is óg,

ar Bhán-chnoic Éireann Ó.

Ó éirí na gréine thoir, go dtéann sí fé faoin mhuir, ar a

bealach di thar rinn na spéire, solas is teas, bail agus

rath, fás, aibiú aoibhneas agus thógaint croí cuireann sí ar an

gcine daonna.

"Éiríonn sí buí agus luíonn sí craorach."

"Goibiú na gréine, fuaiscilt na gréine, luí na gréine, dul fé

na gréine, ísliú na gréine." "Nuair luíonn an ghréin is téid na

h-éanlaith 'na suainlios".

"A réiltean an tSolais is a ghrian an Fhomhair"

"Mo ghile ghréine."

Gluais leat, gluais leat, ar ghrá ar sí,

Gluais leat faoi bhun na gréine,

Ní bás duit cnea má gheibheann tu lia,

A leighisfidh fáth do phéine.

"Nuair a bhíonn an ghrian leastiar d'Éire,

Bíonn Tadhg Ó Briain as diaidh na gcaorach."

"An ghrian a fiach na scáile."

Gath gréine; lonradh gréine; gal gréine; scimreach gréine.

Mar bheadh each a speachadh ar alacan [ar leacain?] na gréine.

Gach maighdean álainn mar ghealán na gréine. Gaetha órga na

gréine. Mar speallann an ghrian an drúcht. Chreideadh na

seandaoine go n-éiríonn an ghrian a búirthigh, is go dtéann sé

fé ag éagaoineadh.

An dearg-donn ag bonn na spéire,

An fhaid is mhairfidh beidh speallra gréine.

Dearg thiar - grian amáireach

Dearg thoir - beidh 'na bháisteach.

Bogha ceatha na maidne, madra gaoithe an tráthnóna.

Má éiríonn an ghrian ró-shoillseach, ní muiníneach an lá.

Beidh an ghrian mo bhrón fá smúid ag éiclips,

Is an ghealach mo mhairg, chomh dearg le h-aonfhuil,

Caillfidh an ghrian a soillse, an ghealach fuilteach mílteach,

An spéir a caitheamh réalta, na mílte céadta anuas.

Go dtí go dtagann an lá san, beidh an ghrian ina rian is ina

treoraí do'n gcine daonna. Níl tine ná teas is fearr a théann

na sean-chnámhna ná í. Níl leigheas is fearr nó í do na lán

galra. "Toirbhirtisí ó Dia, agus an ghrian á n-aoireacht".

Ní bhíodh aon tagairt do thioncar na gréine ar an daonaí,

fé mar bhíodh don ngealaigh, ach amháin go dtarraingíonn sí an

súchas ón mhuir, is ó aibhinnte is ó locha, isteach in airde

ins na néalta. Go mbíonn an spabht chomh tarrathach san is go

dtugann sí mion-éisc, is feithidí, is lorcáin in airde ins an

scamaill léi, go dtitid anuas arís na gceathanna. Chonnaic mé

suas le dhá mhíle de bhóthar Cluain Meala maidean foilithe le

lorcáin, agus dúbhradh gur thiteadar anuas le cioth trom

fearthanna an lá roimhis sin. Chuir Dia diamhaireacht 'na

chruthantas.

Na Réalta

"An gamalún a chuireann chun na réilte a chóimhreamh" sea

dheireadh na seandaoine dtaobh éinne raghadh i mbun gnótha ná

tagadh do a dhéanamh. Níl dabht ná go bhfuil na réilte

cóimhrithe ag lucht eolais. Ach b'amadach aiges na seandaoine

a dhul ag iomadh le na leithéid. B'fhéidir ná fuil ach

tuairim in aon choimhreamh orthu. "Féach in airde i dtreo na

spéartha, cóimhrigh na réilte más féidir leat. Chomhlíonmhar

leo a bheidh do shíolrach!" adubhairt Dia leis an ard-athair

Ábraham. Na mílte milliúin dá dtáinig ó lá úd Abraham, agus

thá fós le teacht, muna bhfuil líonmhaireacht na réilte iontu

go fóill, b'fhíor dosna seandaoine gurbh amadach a dhul ag

iomadh le na gcóimhreamh. Ach d'éamais a gcóimhrithe, bhain

na seandaoine feidhm astu. Ba cóimhreamh ama acu iad. Ba

threoir acu iad. Ba thuar acu iad.

"Im sheoladh ar fuaid coillte, roimh shoillsigh réilt-an-

eolais." An céad réilt dá dtagadh le feiscint, ba threoir do

thaistealaithe is do mháirnéalaigh í. Bhí aithne mhaith acu ar

an gCliath, ar an gCéachta, ar an gCorrán, ar an Tréilín, agus

réilte nach iad, is b'iad na cloig a bhíodh acu iad.

"Tháinig mé abhaile leis an Tréilín, nó, fhágas an baile leis

an Tréilín." sea aireofaí a rá acu go dtáinig duine abhaile

ins na trátha deireannach de'n oíche. Nó, gur fhág sé an

baile roimh mhochóirí. Ón mheán-oíche amach sea bhíonn an

tréilín le feiscint, agus ba mhaith an tomhas ama fadó í, don

té mbíodh air bheith amuigh go doith. Bhainidís feidhm i

dtosach na h-oíche as an gCliath is an gCéachta, agus b'fhearr

a thaghadh dóibh an t-am a thomhas oíche ghealréilteanach ná

oíche ghealaí.

"Táid na réilte ag glinniúint na súl agus sioc dá bharr san"

Ansan bhíodh daoine eolach ar na pláinéidí, oirbigh na

gcinniúintí. Pé rud bhíodh a dhéanamh aiges na pláinéidí le

linn beartha, sin sea bheadh i ndán don leanbh luath nó mall -

crochadh , báthadh, loscadh , gearradh scórnaí, lámhach is

na céadta timpistí eile. Bhí draíocht, dar leo, a baint leis

na réilte óir gur dhéithe iad tráth de'n tsaol, is gur

roinneadh leo fé mar thuilleadar - an spéir in airde nó an

talamh íochtrach fé ndear san. Deiridís d'réir mar théann

anam go Flaithiúnas go dtiteann réiltín ón spéir in airde síos

go dtí an talamh íochtrach, mar na feacaigh éinne choíche cá

dtiteann sí.

Deiridís leis go mbeirtear gach n-aon faoi chinniúint na

réilte, ach go h-áirithe na pláinéidí, is "go dtí go dtagann

fuil ón réilt, ná scarfaigh an daonna le dúchas".

Chuirtí an ainnir mhín mhánla i gcomparáid le réilt, faoin

ngairm réiltean

"Níorbh fhada im luí dhom, nuair chím an réiltean,

A cuacha léithe go fite síos!"

Thimpeall leathchéad bliain ó shoin, cuireadh an croí treasna

i lán seandaoine leis an bhfaistine a chuaigh amuigh ar réilt

tubaisteach úd Uí Eallaí, a mbeadh eireaball siar aisti, is dá

dtroisfeadh talamh go mbeadh an domhan ar fad scriosta dóite

aici. Réilt an Eireabaill a thugtaí ar a leithéid. Ní

spáineann sise í féin ach achra fada óna chéile. Thiocfadh ná

feiceodh duine thar uair amháin de na shaol í. Tháinig réilt

eireabaill ar an aer an tráth úd siar, ach níor dhóigh sí an

domhan, ach ní raibh aon deimhniú gurbh í Réilt Uí Eallaí í,

ná go dtáinig sí go fóill.

Réilt de'n tsort san b'fhéidir b'ea Réilt na dTríonóra a

shoillsigh le linn breith an tSlánathóir Naofa is threoraigh

na Tríonóraí chun an stábla. Ba iomaí scéilíní inistí ar an

réilt sin seachas na dtréadaithe is na rite. Na h-ainmhithe

chuaigh go dtí an mainséar ag úmhlú dho Rí Óg na Cruinne.

Dubhradh gurb é an coileach a chonnaic an réilt. Ghlaoigh sé

sláin Mhic na h-Óighe. Dhúisigh sé an damh, an chaora agus an

gabhar.

"Cad athá, cad athá?" arsan damh.

"Rí óg na Cruinne saolaithe i mBeitil!" arsan coileach. "Féach

an réilt as cionn an stábla. Gluaisimís, gluaisimís chun É

d'adhradh!"

"Brostaímís brostaímís!" arsan chaora.

"Go mear linn, go mear linn!" arsan damh.

Bhí an gabhar ró-shámh sa bhfoithint chun corraí is d'fhain sí

mar bhí aici, a cogaint a círe. Chuaigh an coileach, an

chaora is an damh ar séirse chuig an stábla, is luíodar a

nglúine tosaigh chun talún le h-omós do'n té chruthaigh iad.

Ainmhí triopallach mínfhionnach b'ea an gabhar go dtí sin,

ach toisc a leisce, buaileadh peidhre adharc cham

chaolbhiorach ar a ceann, meigeall fé'n gcorrán aici, is

guaireach in áit olainne. Riamh ó shoin mothaíonn sí an

fuacht is bíonn de shíor a soláthar na fothainte. In áit

éigint de'n domhan glaonn an coileach le linn na meán-oíche

gach oíche Nollag. Téid an chaora is an damh ar a nglúine ar

an am gcéanna, fé mar dheineadar an chéad Nollaig fadó.

Agus cá bhfaghfaí Reiltean na Maidne, teideal na Maighdine

Glórmhar, Réiltean na Mara agus Réiltean gheal Aocoib!

A Mhuire Bheannaithe, a Réilt an Eolais,

Má pheacaíos le baois na h-óige,

Anois ó tháim críonna a Ríogain fóir orm.

Fum, Fuaim, Fothram!

Fum, Fuaim, Fothram! Is iomaí saghas fuaim is fothram ann.

Fuaim ag an eas a cas go cruinn ann,

Fuaim ag an mburdán a suainneáil sa linn ann,

Fuaim na cuiche ag clós do thí-se,

An naoscach an tradhnach is an faoilean.

Fuaim, fothram, glór, tórann, bladhm na síonta.

Géim, búir, méiligh, seitreach, uaillirt, sceamhaíl, tafann,

glamaíl ainmhithe.

Béic, glao, liú, gáir, osna, cnead, cogar, cantan, caint.. an

duine.

Bualadh, batráil, gleo, bachram, gleidream, cliotar cleatar..

a níonn an duine.

Glao an choiligh, grágall na gcearc, ceiliúr na n-éan.

Búir na ndamh, na mara is na ngunnaí móra.

Méilig na gcaorach is na n-uan.

Meige na ngabhar is na mionán.

Seitreach na lárach is a tsiorraigh.

Uaillirt, glamaíol, sceamhaíl is tafann na ngadhar.

Meamhaíl is gleo na gcat.

Scread an fhiolair is an tseabhaic.

Scréachaíl an ghiorria, an choinín is an fhéich duibh.

Glao, fead, liú, gáir, béic, osna, cnead cogar, caint,

siosaireacht na ndaon.

Agus an macalla a fhreagraíonn thar n-ais.

Ba dheas liom mar thagadh túrn nó roilleán dhuit.

Lá na gaoithe móire adiaidh is tú a cáitheadh.

An ghaoth aduaidh, bíonn sí cruaidh,

Is cuireann sí fuacht ar dhaoine,

An ghaoth andeas, bíonn sí tais,

Is cuireann sí rath ar shíolta.

An ghaoth anoir, bíonn sí mion,

Is téann sí tríd an gcroí isteach,

An ghaoth aniar, bíonn sí fial,

Is cuireann sí iasc i líonta.

Éiríonn an ghaoth ó leoithne go geoiníl,

Ó gheoiníl go séideán,

Ó shéideán go bríos,

Ó bríos go gála,

Ó ghála go feothan,

Ó fheothan go stoirm,

Ó stoirm go rabharta.

Is ní théann stoirm thar Dhomhnach ná rabharta thar Chéadaoin.

Páidín agus Parthalán

Scaoileadh seolta ar nóin do Phoebus,

Bhíodar Aeólus leo 'gus Tétis..

Bhí Aeólus is Tétis ag Donnchadh Rua is ag lucht an léinn,

ach bhíodh Páidín a tSéideáin agus Parthalán na Gaoithe ag an

gcoitiantacht ar bheirt úd na mbuilgí séidithe. Cuireadh an

ghaoth a séideadh d'réir a mianta. Nuair ba shona socair iad

féin bhíodh ciúnas ló 'gus oíche, ach d'réir mar chuirtí

gruaim nó fearg orthu sea árdaídís an ghaoth go minic go

mbíodh 'na rabharta. Áit mar luíonn an spéir agus farraige le

chéile sea bhíodh an dá fhathach san acu, is dá bhrí sin bíonn

an ghaoth nó an stoirm ar muir ar dtúis sar a dtroisann sí

tír.

B'é Páidín ba mheas acu, mar go mbíodh 'se gach am ann.

Páidín le na bholg a sopadh is a séideadh. Ach ní chuireadh

Parthalán isteach orthu go dtí an bhfomhar, is ansan ba mhinic

a shéideadh sé gála chuchu a spealadh an síol de'n arbhar acu.

B'olc an mhaise ag San Parthalán é, más é ba chiontach leis

sin. Ach dar ndóigh ní raibh an saol i dtao' le h-aon

Pharthalán amháin aon uair!

D'réir mar dúbhradh, ba le na shlea trí mbeann d'árdaíodh

Páidín na Stoirme an fharraige, a cartadh na dtonn is a

caitheamh long anso, is long ansúd as a shlí ar gach taobh de,

is an taod dásachta san air, dtí go maolaíodh an stoirm í féin

treasna na tíre.

Oíche na Gaoithe Móire

Oíche chinn an dá lá dhéag, beidh cuimhne grinn go h-éag,

Is iomaí mílte d'éag i mbaile, muir is tír,

Oíche uaillteach scréachach, fuaimneach stoirmiúil gaothach,

Dhein crainnte is coillte a réabadh

Agus obair dosna saoir.

Bhíodh Oíche na Gaoithe Móire mar mharc deimhnitheach aigena

lán seandaoine ar a n-aos ar an áit againne.

"Rugadh me tuairim is Oíche na Gaoithe Móire" aireofá ag cuid

acu. Bhí mo shean-athair tuairim is cúig bhliana déag is

cuimhne mhaith aige uirthi mar oíche. Ní raibh an millteanas

mór intí ar an áit sin seachas áiteanna eile. Go dtí lá a

mbáis deireadh iascairí Dhúngarbháin is daoine eile nach iad

fan an chósta go bhfacadar na scamaill mhóra dubhchastracha as

cionn na farraige is samhailtí fathaigh á gcartadh le spranga,

díreach is dá mur daoine beo iad. Agus é ciúin go leór feadh

an tráthnóna san, dtí gur éirigh sí go feargach fraochmhar

istoíche. Níorbh fhéidir le h-éinne dul a chodladh, ach ag

iarra gach meáchantaí dá bhfuaireadh a chur a choimeád an dín

ar an tithe. Ach dá n-ainneoin scuabadh chun siúil a lán

díobh.

Is duine dall gan léargas, nó amadán dá ndéarfainn,

Ná corródh an oíche sin a chroí istigh 'na chliabh,

Nó ná smaoineodh ar an lá úd, a gcríneoidh ar fad an nádúir,

Crith-eagla ar gach náisiún, is an breithiúnas a triall.

Míle is ocht do chéadta, naoi as cionn trí déiche,

Suim is dáta an téarma, de'n séú lá de'n mhí,

Ó rugadh Críost ó Mháire, i mBetlehem san stábla,

Gur éirigh an ghaoth in airde ar leath-uair thar éis an naoi.

Scamaill

Is iomaí gothaí chuireann scamaill orthu féin. Samhlaíonn

féin le linn m'óige is me a faire na scamaill móra bhána a

gluaiseacht ar an aer a cur cumaí bhan-fhathaigh orthu féin.

B'iad súd an spéir-mhná agam a n-airínn teacht thairis orthu i

scéalta is i bhfilíocht. Áthraídís sin diaidh ar ndiaidh is

beithígh mhóra mar thairbh, staileacha, conairt, is arrachtaí

móra eile nár aithin me. Bhí diamhaireacht iontu, mar ná

raibh iasacht eile, ach spioraid an dúchais a ndealbhú dhom.

Ach b'iad san laetheanta gréine na hóige fhág a rian riamh

gan ídiú ar m'intinn.

"Bás bíge chughat lá gaoithe gan aisléine!" mar adeireadh mo

sheanmháthair leis an madra ná staonadh ó na chuid

sceamhaíola.

Lá na Seacht Síonta thugtaí ar lá anróch Geimhridh d'áthródh a

shoineann ó shíon go síon, cé gurbh annamh riamh a thagadh dos

na seacht síonta a thárló in aon lá amháin.

Mar adeireadh mo mháthair is a croí 'na beal aici lá tóirní:

"Comraí an Athar Síoraí dhúinn, sí an síon is millthí a

thagann ón aer í!"

Gaoth agus báisteach, tóirneach is teinntreach sneachta agus

sioc agus ceo dlúith na síonta ghoill ar Ghaeil, is ní raibh

cur-as-diaidh a thuilleadh acu. Níl ach an t-aon ainmhí

amhaín adeiridis a chíonn an ghaoth is siní an mhuic, is go

bhfuil sé ana-dheacair muc a thiomáint i gcoinne na gaoithe.

Tá an mhuic dalldhúr le tiomáint ar aon bhealach.

An Márta cruaidh gaothmhar.

Gaoth an Earraigh d'fheannaigh an tSeanRiabhach.

Gaoth na Márta bhíonn sí cruaidh fuar, is cuireann ruidéis ar

giorraithe.

Leoithne bhuig an Abráin. Séideán na Bealtaine. Brúcht an

Mheithimh. Guairneán an Iúily. Gaoth na Lúnasa, faois na

barraí. Staití gas phrátaí, nó dias arbhair, nó meacain, nó

cabáiste Lá Lúnasa chun Gaoth na Lúnasa a ligint tríothu

mar ádh ar an mbarra.

"Gaoth Pharthaláin a spealann arbhar, beidh an t-ádh linn."

adeireadh Seán óg "mar dtagann Parthalán le na chuid sopadh

agus séideadh", nuair a bhíodh an t-arbhar i riocht a bhainte.

Gaoth an Gheimhridh.

"Sé diail é Geimhreadh," a deireadh an t-amadán, "nuair ná bíonn

sé fleá, bíonn sé a sneá, nuair ná bíonn sé sneá, bíonn sé

seác, nuair ná bíonn sé a seác, bíonn sé crofór. Ó sé diail é

Geimhreadh!"

"Nollaig cheoch a líonann na reiligí".

"Ciúnas ó Dhia chughainn." sea ghuítí le linn stoirme.

A chomharsain go léir, guígí liom féin,

An loingeas seo a thabhairt saor thar sáile,

Gan aon hairicéin a theacht orainn ó aon taobh,

A chuirfeadh ar strae ná fán sinn.

Ach gaoth shocair shéimh a theacht orainn ón spéir,

Is é a theacht le toil an Airdmhic,

Zéafras breá réidh a theacht romhainn ar ár dtréathan,

Is sinne thabhairt saor sábhálta!

An ghealach fhuilteach, stoirm nó sioc,

An ghealach odhar-rua, ceo dlúith.

Bogha ceatha na maidne, nó madra gaoithe an tráthnóna,

drochshíon.

An bogha ceatha thoir ar maidin is an madra gaoithe thiar um

tráthnóna, gaoth is tiormach. Amhail le pileóir san aer is

dathanna an bhogha cheatha air, b'ea an madra gaoithe.

Ná bí ansan it aonar, ar thaobh an ghaortha,

A romhar is a réabadh is an ghaoth id chaochadh!

Gaoth ghuairneáin, agus sí gaoith'- dhá ghaoth cosúil le na

chéile, a thagann d'obannacht go minic, a pasáil cosán leathan

rómpu is a scaipeadh gach a dtagann ar an mbealach rompu.

Deamhain is slua sí, dar leis an daoine b'ea iad. Is níorbh

ámharach bhieth ar an mbealach rompu.

"Ní fheiceoidh tu me choíche, ar airíonn tu gach lá me,

Muna dtagann aon ní dhuit is go gclaoifeadh an bás thú,

Gheobhadsa im shí gaoithe romhat síos thar na bánta,

Is na páircíní míne, mar mbímís ag gáire!"

- sea dubhairt Cáitín an Chúil Chraobhaigh le Seán Bán a

tSléibhe, is í 'na taise le na thaoibh.

Tá ceo 'gus scamaill dorcha go follas ar mo shláinte,

Dá dheasca súd im fhágaint sea chailleas-sa mo radharc..

An Aimsir

Néalta dubha agus dorchú na h-oíche.

"Spéir gan scamaill, spéir na n-aingeal".

Durtaim dorcha. Cochaill bhána. Bearradh caorach. Cuirdíní

nó eireaball bramaigh, scotháin chraorach - ó luí na gréine,

agus an pháil bháin. Néalta beaga geala iad so, cosúil le

páil chlocha miona.

Tóin dhorcha agus liathscáil - scamaill thóirní. Agus

falaingí liatha na gcnoc is na sléibhte.

"Thá sé a fearthainn." arsan capall.

"Thá go daingean." arsan bhó.

"Lá breá aoibhinn," arsan chaora.

"Siúd sa chlaí linn!" arsan gabhar.

A raisteadh cait agus gadhair." sea deirtí le clagar mór

báistí.

Ceo, ceofrán, cioth, smúid, scráib, builce, clagar, raisteadh,

báisteach, lag-bhaisteach, agus báisteach na gclog. Fuarlach,

taom agus maidhm. Na gnéithe báistí ma ainmníodh na seandaoine

iad.

A dortadh, a fearthainn, a cur bháistí, a clagar, a taomadh, a

raisteadh, nó a raideadh is 'na mhaidhm.

Fearthainn ar maidin: gealadh roimh nóin. Fearthainn um

thráthnóna: ní h-íonadh má mhaireann go h-oíche.

Fearthainn nó báisteach i lár na seachtaine. Tosach Aoine,

nó deireadh Satharainn. Ní bhíonn aon ghealadh suas orthu.

Tá an lá a dul as, is ní gheal an tsoineann. Ag éirí as, a

gealadh, a glanadh suas. Níl báisteach is mó a fhliuchann ná

ná scráib a shéitear na síoganna. Fearthainn anoir, bíonn sí

fadálach. Ní buan aduaidh aneas di. Aniar aduaidh bíonn sé

ceathach. Aniar aneas, ní bail ar an aimsir í. Agus sin mar

thuairmídís an aimsir d'réir ceárdanna na fearthanna. Ón

mbáisteach an mhaidhm, an tuile, an pluide is an láib.

"Is gairid dúinn fearthainn. Tá an súith a tuitim 'na

shlab ón tsimné. Tá an an chearc á piocadh féin ar scáth na

fothana, an ghé a slíocadh a droma. An cat ar hallaí teo, á

lí féin, is a ní a aghaidh, an gadhar ag ithe féar na saile.

An capall ag iompó a thóna leis an ngaoith. An gabhar a

túirlingt ós an h-árdáin.. An préachán ar chliathán san aer.

An chearch fhraoigh a glaoch ar a h-éilíní. An chorriasc a

leanúint na tsrutha ó dheas, is glór an easa á leanúint. Faid

do lámha go barr a tsléibhe is an spinéir a sníomh sna h-

ursain. Cuid desna comharthaí fearthanna bhíodh aiges na

seandaoine tuaithe is bhí an chéird ón tsinsear acu.

"Lá fliuch do'n marbhán, is lá breá do'n mbrídeach."

"Fearthainn Lá San Súitín, fearthainn daichead lá."

Ná díol do chearca lá fliuch, is olc an dreach a bhíonn orthu,

na bplisbíní báite. Treabhadh seaca, nó fuirse báistí, ní

bheidh na ndiaidh ach goirt paisteach. An reoidheacht is an

fliuchán is dócha a leathadh an tsíl sa talamh.

Ba ghnáthach le tiarnaí an tsléibhe, paistí de'n bhfraoch a

dhó san Earrach, chun bheith mar láthair reatha ag an ngéim óg

i rith a tSamhra. Agus ní fhéadtaí sin a dhéanamh ach san

tiormacht. Bhídís na curadóirí a mallachtain orthu. Go

ndeiridís do dtairingeodh an deatach an fhearthainn orthu..

Bhí ciall éigint leis, thar éis trí nó ceathair laethanta

de'n tóiteán, bhriseadh an aimsir. Mar a gcéanna thar éis

roinnt laethanta lámhach na ngunnaí máor i gCill Úird aiges na

saighdiúirí Gall tagadh an fhearthainn.

"Dheineadh, " adeiridís, "an deatach scamaill is úirídís as

cionn na sléibhte dtí go silidís.

Caipín ar Chruachán is Com Seangán ag caitheamh tobac.

Cruachán thoir is Maol Domhnaigh thiar is caidhp an chúil aird

á gcaitheamh acu. Cnoc na Faille is fallaing ar a ghuaille, ní

baol gur buan a bheadh an lá. Ní raibh ceo na gcnoc riamh gan

bheith tais braithfhliuch, is ní móide go raibh fáilte riamh

roimhis.

" Mo chreach is mo chás, ná cháitheann sé sneachta agus sioc,

Mise is mo ghrá bheith i lár na farraige amuigh!"

Sioc

Díth gach síon an sioc. Sioc liath, sicreo, siocán agus

cuisne. Bliain a tseaca, an bhliain ar dódh tigh scoile

Dhonnchadh Rua i mBaile na Giolcaí.

Chomh cruaidh le reoleac a croí. Chomh fuar leis an sioc.

Sioc liath an Aibreáin a dhónn na gais.

Sioc maidean Lae Bealtaine, an sioc a chuaigh sa dosna

seanóirí, ach an sioc ba throime dár tharluigh riamh. Gach

seanóir a cur tuairisc an scéil ar an té ba shine is ba shia

cuimhne ná é féin. Ach ní raibh éinne beo raibh cuimhne

beacht ná cúntas aige ar shioc na maidne sin.

Sioc Maidean Lae Bealtaine

Cad eile bhí beo ba shia siar cuimhne ná an duine?

An fiolar liath a raibh céad go leith de bhlianta istigh aige!

"Is fada siar mo chuimhne, is cé go bhfuil an seachtú lomairt

curtha dhiom agam", arsan fiolar, " ní cuimhin liom sioc

maidean Lae Bealtaine. Ach is sine fé dhó an crann daraí ná

mise is b'fhéidir go mbeadh a fhios aige!"

"Is fada siar mo chuimhne, is cé ná fuil folláin díom thar éis

na mblianta ach an donn athá im lár. Ní cuimhin liom sioc

maidean Lae Bealtaine!" arsan crann daraí, "ach is sine fé dhó

Seabhac na Faille Fuaire ná mise, is b'fhéidir go mbeadh

cuimhne aige ar shioc mhaidean Lae Bhealtaine!"

Shiúladh sléibhte is dá dtrian Éire ar thóir a tseabhaic,

go bhfuaradh é dheireadh é go nochtaithe lomartha ar inneoin

na ceártan, a ghob is soc na hinneoine comhchaite aige ó

bheith ag glanadh ghoib uirthi.

"Téann mo chuimhne siar chomh fada san is gur cuimhin liom

Ollum Gabha is an mhaidean d'fhág sé an cheártain seo as

diaidh na Glas Ghaibhne!" arsan seabhac, "ach ní cuimhin liom

sioc Lae Bealtaine. Ach is sine Bradán an Chaise Ghil fé dhó

ná mise is b'fhéidir go bhfuil cuimhne aige ar shioc Lae

Bealtaine!"

"Sea, is cuimhin liom an uair a bhí an dua le fánaigh, is an

caise in aghaidh an chnoic," arsan bradán, "agus is maith

buan mo chuimhne ar shioc maidean Lae Bealtaine! Gheal an

mhaidean go breá grianmhar is bhí an giodam fúm chun

ghluaiste. Phreabas go bog lúthmhar thar bharr uisce ar thóir

na gcuileoga is idir m'éirí is mo thitim shéid sé a cur

sheaca, gur thiteas ar reoleac oighre. Bhíos ansúd i

dtánaiste an anama, an leic oighir idir me agus an t-uisce is

mo sceolbhach a tiormú. I shlaiseacht an bháis dom, gearradh mo

chúl, is leáigh mo chuid fola an leic oighir, go dtáinig me

slán ar éigint arís san uisce. B'shin é sioc Lae Bealtaine is

mar fhianaise ar sin, féach fonsa an loit go fóil ar mo chúl,

áit ar ghearradh me. Is níl aon ní eile beo ar thalamh a

domhain anois ach me féin a bhfuil cuimhne acu ar shioc úd

maidean Lae Bealtaine ach me féin. Sé mo chomhairle do na

dtagann im dhiaidh dem chine go deo na ndeor, gan éirí chun an

easa go dtí thar éis maidean Lae Bealtaine ar eagla an

tseaca!"

Sin an scéal do bhí leis an tsean-abairt "buann san ar sioc

maidean Lae Bealtaine!".

Ag Cur Seaca

Tá na ghaoth anoir aduaidh, na réalta ar lasadh,

An ghealach ag éirí, is an oíche a cur sheaca.

Gheal-shoillse na réalt, comhartha seaca.

Ní chruann an moirtéal a mheasctar am sheaca. Géaraíonn sé

cneá, agus pian na gcnámhna briste. Deirtear leis, go

mbíonn na cnámhna briosc, is fuirist a bhriseadh aimsir

sheaca. Ar an láimh eile, déineann sé maitheas don talamh,

briseann sé an stalctacht # maraíonn sé an chailleach rua agus

cnáideoga eile a dhéineann slad ar na barraí préamhach.

Glanann sé an t-aer a mbíonn cnuimh na h-aicídí.

Más fuar is folláin an sioc.

Sioc Samhra, fraocháin Earraigh,

Nead ag an seabhac i bpoll an deataigh.

Níorbh áil le gaibhne riamh an sioc, mar ná bhíodh an táthú

fíor san ngoradh aimsir sheaca. Gabha an tSeaca thugtaí ar an

ngabha a mbriseadh an táthú as a dhiaidh.

Tá teintreach ann is tóirneach,

Is mór-shruth le h-abhann na Laoi,

Sneachta ar na bóithre, is mór-shioc á mheascadh tríd..

Sneachta

Chomh geal leis an bplúr, ach dubhtar é le fáscadh? Sneachta.

Caipín bán ar na sléibhte, is mara leigheann ar go h-obann,

beidh sé 'na léine.

Chreideadh, an sneachta fhanann tamall gan leigheadh, go mbíonn

sé a glaoch ar a thuilleadh a theacht anuas.

Cálóg de'n sneachta i gceartlár an róis..

Cálóga geala ag imeacht leis an ngaoth,

Bainríon an leasa a lomairt a gé.

Feairrde an aimsir 'gus is feairrde an talamh brúcht throm

shneachta.

Ag cáitheadh na gcálóg.

Sneachta séideáin. Sneachta chruaidh thirm.

Cloichshneachta, flichshneacht, síogann sneachta, claidheacháin

shneachta.

Leaití mórán caorach ar lucht na sléibhte ag an sneachta.

Théidís ar scáth na bport chun fothana is bhailíodh an

sneachta thimpeall orthu go mbídís foilithe.

Muna bhfuascailtí in am iad, bhéidís múchta. Bhíodh sé

ana-dheachair iad d'fháil gan rian gan rannadh. Na gadhair

fhéin níorbh fhéidir leo a mboladh a chur. Muna mbíodh an

brúcht róthrom anuas orthu, is gcion trí nó ceathair de

laethanta, bhíodh paistí rua ar an sneachta óna n-anála. Ach ba

mhinic a bhíodh san ró-dhéanach chun a sábhála. Bhíodh na

créatúirí dall nuair thugtaí amach iad, agus beagnach

fiain as diaidh an doirchidis. Chaithtí teannadh leo, mar go

mbídís préachta leis an ocras. B'iontach an spórt na gadhair

as diaidh na ngiorraithe ar bharr an tsneachta, iad idir

ghadhair is giorraithe á mbascadh. Ach b'éatromaí an giorria

is ba mhinic a thugadh sé na cosa slán leis.

Bhí an óige againn an uair sin, is ní chuireadh reoidhtheacht

# ná fuacht mairg orainn. Is cuimhin liom riastaí d'ocht

dtroithe ar airde. Bhíodh clathacha is bánta, gleannta agus

cnocáin ar aon leibhéal amháin. Bhíodh trácht ar bhrúcht dá

leithéid, ar a dtáinig an sioc agus chruaigh é, go dtugadh

sochraid ón áit againne go Maigh Dheilge ar bhealach

díreach thar ghleannta is thar chnoic, áit a mbeadh eir' ag

coisí siúltach a chosa a thabhairt leis i ngnáthchoiteann.

Ach is aisteach na síonta ón aer.

Sneachta Aibreáin, Samhra breá as a dhiaidh.

Drúcht

A chumann is a shearc gluaisimís seal

faoi choillte ag spealadh an drúchta!

An drúcht cheoch!

Ba ghile a píb ná an sneacht ar chraoibh,

Is ná an drúcht ar bhán.

Drúchtíní an fhéir ghlais.

An drúcht sar a lasadh grian ar, bhíodh leigheas ann do'n

mbreicneach, is dosna cnaipíní dubha. Bhíodh leasú agus

glanadh cnis ann do'n óigmhnaoi, ach go h-áirithe i

ndrúcht Lae Bealtaine. Mar an gcéanna bhíodh sochar ann do'n

gcuigeann, agus cosc n-aghaidh iarrachtaí na ndroch-dhaoine is

ba ghnáthach le cailín crúite na mbó siúl trí dhrúcht Lae

Bealtaine, chun a cosa choinneáil slán folláin ar feadh na

bliana. Ach an dos draíochta á bhriseadh, ó sí sin bléits

níocháin na ndaoine beaga maithe, bhíonn ar tuaradh acu roimh

ghréin.

A Róisín alainn is do chúilín fáinneach athá go dualach dubh,

Gur ghile liom do phíb-se ná'n drúcht ar chnoc.

Bó na drúchta bíonn go h-úthach is go fónta a táladh.

Tóirneach.

Beidh tóirneach le fuinneamh,

Splancracha ar ligint,

Caortha thine a titim,

Is a smúrthú an tsaoil!

Ba fhearg ó Dia an tóirneach aiges na seandaoine. Agus ar an

ábhar san dhéinidís saghas leorghníomh chun a chuid fheirge

naofa a mhaolú; Comhartha na Croise le gach caor agus bladhm.

Spréidís an t-uisce coisricthe thart thimpeall. Fhanaidís

amach ós na fuinneoga. Bhainidís díobh na spéacláirí dá

mbeidís orthu. Fhoilidís sceana agus baill eile cruaidh,

scátháin, agus uisce bhíodh i soithigh, is fhágaidís an chuid

eile fé Dhia, óir gur maith le Dia cúna d'fháil, ach b'osna

réidh maolú na síne.

Ní hamháin an dreach a thagadh ar an spéir a chuireadh in

iúl dóibh teacht na stoirme. Ach leath-uair a chloig roimhré

bhíodh na héanlaith go guairneánach ag eitealla ó áit go

háit, dtí fé dheireadh go dtugaidís a n-aighthe lom díreach

díreach fé dhéin mothar crann, nó cois scairte, is níor bheag

mar chómhartha san an aird ó na dtiocfadh an stoirm mar go

dteichidís na héanlaith ón aird sin.

Gabhair leis, theichidís fé dhéin na fothana, ach ní chuireadh

caoiribh na ba ná capaill aon tsuim inti.

áit a dtéadh an chaor i dtalamh, deiridís go bhfaighfí ding óir

san áit a dtéadh an chaor as. Ach cé raghadh á lorg!

Scamaill a bualadh i gcoinne a chéile san aer ba chiontach

léi dar leo. Bhainidís na scamaill tine óna chéile, agus an

t-aer a séidheadh eatorthu fé ndear na fothram. Minic a

chailleadh bean tí líne éilíní ag bladhm na tóirní. Mharbhódh

aon tsórt fothram éilíní insna h-uí. Mar an gcéanna

d'iompaíodh tóirneach an bainne géar. Ní bhíodh aon éirí ar

bhric thar éis stoirm tóirní.

Tóirneach Aibreáin, cómhartha maith ar an aimsir. Tóirneach

Meithimh, Samhra briste. Tóirneach Fómhair, maidhm is tuilte

léi. Tóirneach anoir roimh Lá'l Seáin Samhra, tóirneach aniar

as diaidh an lae san. Sin mar áiríodh na seandaoine.

Ceo Draíochta

Ceo draíochta sheoil oíche chun fáin me,

Ar mhíntír sea thárlaíos ar cuaird,

Im shiúl dom trí choillte is thar ardchnoic,

Go draoi-loch na Blárnan do chuas.

Shuíos-sa ar bhínsín de'n mbáinseach,

Taoibh liom do tháinig sí suas,

An rí-bhean ba mhíne is ba bhreátha,

Dár shíolraigh ó Ádam anuas!

Bhí draíocht in gach aon cheo aiges an seandaoine. Daoine beo

dar leo an ceo lá de'n tsaol, bhí i seilbh na tíre, go dtáinig

namhaid orthu ba neartmhaire is ba theanntaí na iad féin, a

chuir ár is deargruathar orthu, ach chun iad féin a chosaint ó

ídiú, le na gcuid draíochta dheineadar abhaicíní díobh féin le

ceo dlúith ina dtimpeall is chuadar fé thalamh. B'iad san na

síonna fhan i bhfolach riamh ó shoin in Éirinn a

chaitheann an oíche amuigh i mbun gach gnóth bhíonn ar siúl

acu, is dheineann ceo díobh féin sa ló ó amharc daoine, nuair

bheireann an lá amuigh orthu. An té théann amú i gceo ní

shiúlann sé choíche go díreach roimhe as, ach ag imeacht

thimpeall i gciorcallaí. Agus b'shin ball draíocht de'n gceo

acu. Dheireadh daoine eile ba ghrinne ná iad, gurbh é rud ba

chiontach leis sin, ná an taobh clé de'n gceann a bheith níos

éadroma ná an taobh deas, is go leanann an ceann an t-éad

Ach níor bhain an tuairim sin an draíocht as an gceo

aigen gcuid eile, bhíodh a braith ar an slua sí ina

ndiospóireacht. Agus sé an feall go deo, má thréigtear

seanchas ar na daoine beaga.

Tá iogaireacht ársa, smaointiúil ann do'n eolach is don

tuatach a thug leo ón gcliabhán é.

Comh sean leis na cnoic, is cómh h-ársa leis an gceo as a

gcionn.

Dlúthcheoch, smúidcheoch, ceofránach.

Ceo íntinne. An ceo liathbhán trí nar ghluais Oisín is Niamh

Chinn Óir i dTír na n-Óg.

Ceo Luaga

Ceo luaga. Éiscíní beaga na luaga. Ba chosúla le péistíní

bána ná le h-iasc. Sheoltaí isteach ar an tsáile iad is i

bhfad isteach ar na h-aibhinnte. Nílim cinte ciacu um

Bhealtaine nó sa bhFómhar a séasún. Bhailítí le h-aghaidh

baighte chun iasc a ghabhailt iad. Ach ba mhaith mar bhia

aiges na daoine bocht sa drochshaol iad. Bhíodh a fhios acu

nuair thagaidís na mbrúcht isteach, mar go mbíodh

síoganna de leith-cheo maidne as a gcionn. Thógaidís i

soithigh iad le líntíní as an uisce. Chuiridís croiceann de'n

dabhar plúir [# dobharphlúr? i.e. plúr agus uisce?] thart

thimpeall orthu, is bhácáilidís iad fé mar dheinidís an cístí,

is ligint dóibh fuaradh go mbidís stóinsithe, is ghearrthaí

iad 'na gcaidhteanna amhail le arán. Thugaidís a gceo féin

leo, ceo luaga.

Drúchtíní

Ceo drúichtíní ar an bánta. Ceo, nó smúid éatrom as cionn na

drúchta roimh ghréin maidean Shamhra. Ní bhíodh aon éileamh ar

an drúichtíní ag muintir na h-Éireannn. Seilmidí beaga iad, a

thaithníodh go mór leis an Francaigh, is nuair a

thiocfaidís i dtír os na báid iascaireachta nó eile,

bhailidís na drúichtíní go cíocrach i gcóir a ngléasadh.

D'éalaigh me le cois sa gceo,

Ó Mháire ní Mhaoileoin.

Luaithreán

Ní rófhada amach i ngaol an ceo agus an deannach, nó an

luaithreán.

Séideán a scuabadh an luaithreáin - fearthainn ar liobarna.

Nuair thiormaíodh na bóithre cloich aoil ní bhíodh ao chiapadh

ach an luaithreán d'éiríodh astu le gaoith. Mhúchadh sé,

chaochadh sé agus mhilleadh sé aon éadach.. B'iad na séideáin

is na guairneáin ba mheasa d'ardaíodh é. Agus dar ndóigh ba

mhinic a luaití le slua na marbh na cuilithe guairne sin.

Fuireann reilige acu ag ag éileamh a bprae ó reilig eile le

fogha fuadrach. Sea bhainidís ceo deannaigh as an mbóthar,

ach go h-áirithe muna n-éireodh leo.

Fearr lán doirn de luaithreáin Márta ná giní buí óir. Sin

Márta tirm - Earrach tráthúil. Boigeacht an Aibreáin dosna

gais. Ach ní móide gur féidir sin a rá le faid aimsire anuas.

Pé mar théann do'n Márta ní bhíonn an bhoigeacht san Aibreán.

Dá bhfaighinnse uain air a chuid is a uanach,

Níor throm-suain dom a dhul faoid dháil.

Uain

Glac do shuaineas ar uain do dhóithin.

Aimsir chasta ná gáthar.

Aimsir shocraithe. Aimsir bhriste, aimsir

shraoilleach, aimsir fhuar, aimsir bhrothallach, aimsir

cheoch.

Baineann áthraithe na h-aimsire cúiteamh dá chéile. In am is

i dtráth. Am tosnuithe, am scoir, am an mheán-oíche. Am an

Earraigh. Am an Fhómhair. Am na bprátaí a bhaint, am na

Nollag.

Éirigh is shuí a Shuíbhne is tabhair feed beag dod ghearrán,

Ós am agat céachta a scríobadh thar mhaoilinn na gcarraig mbán.

Uain na n-uan á mbreith. Uain is aimsir. Ag iarra breith

seas leis an uainíocht. Ag uainíocht is an uain a teicheadh uaibh!

"Tugaí uain dóibh is beireoidh siad," arsa Pead Mór le na

chlann, is deabhadh chun na bprátaí orthu.

"Ní thabharfaimíd ná caoirigh!", ar siadsan, le neart searúis.

Laethanta

Laetheanta pearsanta mar: Lá Chruchúir na Muice. Lá San

Mártan na nGéanna, Lá San Michíl na gCaibléidí. Lá San

Parthalán na Gaoithe. Lá San Lucás na Sceicheoirí. Lá San

Seán na dTinte Cnámh. Lá'l Pádraig na gCros. Lá'l Bríde na

mBrídeog. Lá Leaindí Liú, agus Lá Philib a Chleite, thá fós

le teacht.

Fuacht

Cuainí, Cuainí, get me my shirt, tá an ghaoth aduaidh is an

fuacht a teacht!

Fuacht leathadh na ladhar. Fuacht a théann go grísc. Fuacht

is gailithean [gailfean]. Fuacht díoscadh na bhfiacla.

Préachta leis an bhfuacht. Leata leis an bhfuacht. Fuacht a

mharódh na Danes. B'é tuairim na sean-Ghaeil ná leathfadh aon

fhuacht an gailithean na Danes, go rabhadar chomh cruaidh sin.

Bhíodh sé eir' acu féin seasamh in aghaidh an fhuacht a

ndeiridís a mharódh na Danes. Ní foláir ná gurbh é thugadh an

tuairim sin dóibh, ná gur in gach dá dtagaidís ar sean-iarsmaí

dar bhain leo lá de'n tsaol, i gcurraigh, i dtúinneacha is

eile gurbh áiteanna ar aghaidh na scéirde iad. Níor

dheallraigh sé dhóibh gur soláthraigh na Danes riamh an

fhoithint.

Nuair tháinig lá a mbainte, ní raibh ao rud sa talamh,

Ach clamhráiníní breaca thabharfadh bás dosna Danes.

Nollaig agus Inid

Dhá lá dhéag na Nollag. Laetheanta na mbronntaisí is na

cuairdíochta. Sin, ó Lá Nollag Mór go Nollaig na mBan.

An lá san mar aon le riaradh na mban bhaintí na sceacha as na

bearnaí mar réidhtiú slí don Inid do bhí ag an doras acu.. Ba

ghnáthach leis an gcailín a mbeadh a súil le pósadh uim an

Inid do bhí chuichi, ba ghnáthach léi bheith a cur i gcrích

chuige is má ba reidhtiú cumainn fé ndear é, ba ghnáthach leí

an tseoid shuirí a chur chuig an óigfhir lá Inide. Seo

bailiúchán ó chailín éigint chun a h-óigfhir, d'réir ríomhadh

na sean, "An Crann Toradh" mar bhíodh acu air:-

An chéad lá thar éis na Nollag,

Chuir mo ghrá chugham an Crann Toradh,

Cuir agus chugham a shochar,

Chúig fháinne de'n ór buí ar phláta,

Chúig lacha ar loch agus bardal,

Sé bhó bhainne i mbranar ag géimrigh,

Sé thiarna an iarla ann a léimrigh,

Seacht gcailín crúite na ngúnaí cnotálta,

Seacht ghillín riabhach is a srianta i stábla,

Ocht uain óga i gcró a méiligh,

Ocht lomra d'olann na gcaorach,

Naoi ghé ghlas i ngort ghlas ag inniúr,

Naoi gcéis bhán i ngairdín a romhar (a tóch),

Deichniúr píobairí a ríomhadh gcuid ceolta.

Seo againn í an Inid, ní miste dúinn posadh!

Iomaí magadh dhéintí faoin Inid, is cá bhfios nach magadh an

ríomhadh so. Mar adeireadh sean-Chit Liath: Bliain reatha is

an cumadar [come hither] aiges na mná ar na fearaibh.

Lá Chinn Bhliana

Blianta i bhfad siar, ba mhór ag Gaeil Lá Chinn Bhliana.

B'é Lá na bhFáiltí agus an riaradh é. Lá na dTrí nEacht.

Cuairt an dTríonóirí nó na Rite ón Domhan Thoir an an Leanbh

Íosa. A bhaist faoi láimh Naomh Eoin Baiste agus áthrú an

uisce go fíon ar phósadh Chána.

An pósadh bhí i gCána, bhí Rí na nGrást ann i bpearsa,

Bhí agus Muire a Mháthair is dob álainn í an bhainis,

Bhí cuileachta as cionn cláir ann, fíon orthu in easnamh,

Is an t-uisce bhí insna h-árthaí ba bhreá é le blasadh.

Bhíodh sé acu gur gcuimhneamh Lá'n Chinn a thárlaigh na trí h-eacht.

Na h-Aird

Tiocfaidh aneas ar thaobh A láimh dheas,

Maighdean na dTreibh ngléigeal,

Gach anam dá mbeidh saor ó choiste Mhic Dé,

Go Flaithis sea bhéarfaidh léi iad.

D'réir mar chreideadar, deireadh na seandaoine gur aduaidh

agus aneas a thiocfaidh an t-aoibhneas agus an duairce Lá an

tSléibhe. Ós aneas a thagann gach rath saolta, gur aneas a

thiocfaidh an Mhaighdean Ghlórmhar chun seasamh ar dheasláimh

a hAonmhic chun na bhfíoréan a bhreith léi go Flathúnas. Ós

aduaidh a thagann an reoidheacht is an mheath gur aduaidh a

thiocfaidh na deamhain chun an dream mhalluithe a bhreith leo

go hifreann.

Tiocfaidh aduaidh doircheadas is fuacht,

Deamhain agus slua craosach.

Béarfaidh leothu síos go hifreann síoraí,

Gach anam de'n mbuín a dhaorfar.

Bhíodh diamhaireacht riamh san iarthar do Ghaeil toisc

áilleacht na gréine a luí di.

"Cá h-ionadh," adeireadh cuid de sheandaoine mo linne, "Cá h-

íonadh gur úmhlaigh na págánaigh fadó di. Nach geall le Dia

ar an aer í." Théighmís féin suas ar na spoir dob airde ar na

sléibhte is sinn óg féachaint a bhfeicfimís cá raghadh sí

fúithi. Bhíodh de shásamh againn as ár ngiocadh ach gur

imigh sí uainn fá íor na spéire, gur dhathaigh sé aer agus

talamh donnchraorach as a diaidh, dtí gur mhill an doircheadas

iad.

Aniar sea thagaid na leoithí fionnuara cogaracha, séimhe,

beannachtaí deireadh lae fhágann an ghrian ag an saol a

luí di. "Beannaím uaim siar sibh." adúirt Pádraig Naofa

leis na daoine, na sléibhte, na coillte, is na machairí

aoibhinn órga faoi ghaetha dhuail eadhlannta # na gréine.

An teas is an teolacht aneas, an tais is an fás. An ghoimh

aduaidh is an nimh anoir. Na peictiúirí d'fhág seanchas an

sean orrainne séalaithe, an mhéid againn a bhí íogar

íntinniúil chun a nglacadh is a gcoimeád.

Tine agus Cruinne

Dá ndeasca súd le loisceadh cathracha tréan fadó,

Sodam is Gamortha le teintreach os na Flaithis.

Ón uair adúradh a sciob an smúrthachán an tóirse as

lámha na nDéithe, is bhrostaigh go talamh leis, tá na

teintreacha gcoinneáil adhainte ar fuaid a domhain. Tine sea

an ghrian féin, agus na réaltaibh chomh maith. Gan tine, gan

teas. Eilimint uafásach 'na tréan-neart sea an tine. Áis

glanachair í chomh maith le teas; fé mar cuireadh fá gach

íobairt í ó thosach aimsire ag adhradh Dé, is fé mar chuirtear

fé thúis inniu féin í in gach deasghnáith diaganta.

Bhí draíocht inti aiges na draoithe. Thá draíocht inti go

fóill agus beidh go deo.

A Rí ghil na Cruinne saor sinn ón tine!

Lá an tSléibhe nuair a thiocfaidh an tóir san uafás!

Tine Ifrinn, tine Phurgadóireachta. Tine chraos.

Cé d'adhain an chéad thine ar an saol so? Ceist a phléadh go

minic cois tine mhóna. Gach duine is a thuairim féin a

nochtadh aige. Ach b'an tAthair Liam Ó Duinnshléibhe thug an

tuairim ab fhearr a shásaigh gach n-aon i láthair oíche

áirithe. B'é a thuairim seisean gurb amhla bhí an saol so nuair

chruthaigh Dia ar dtúis é, in aon spóirseach mhór amháin a

dhóigh faoi thalamh íochtarach, amhail leis na bulcáin a

bhrúchtaíonn go fóill ó am go h-am; gur chaith an spóirseach

san aníos na mílte milliún tonnaí garbhóga 'na splinteoga

beag agus mór i mbrúchtanna pléascach. Thiteadar ina gcruacha

thall is abhus, fé ndear na sléibhte, ón doimhneas ónar

phléascadh iad - na duibheagáin. An deatach, an ceo is an

luaithreán a thionlacan iad, d'éiríodar go hard is d'réir mar

fhuaradar chruaigh ar na garbhóga, cé mar chruann an miotal i

múnla. Fé ndear na carraigreacha is na clocha, gairbhéal,

gainimh, grinneal, is na crua-eilimintí eile ar a bhfuilid na

sléibhte, na doinn, na cnoic is na hardáin cruthaithe. Ar an

am céanna thaisigh ar an deatach is an luaithreán. Shileadar

'na lacht is líonadar an cumair, na duibheagáin is na

claiseanna idir na hardáin. Fé ndear na farraigí, na locha,

na h-aibhnte, is na srutháin - an t-uisce idir fhíor is

ghoirt. Ó ba rud é gur tamhaidh uisce [támh-uisce?] an

fharraige #, ná bíonn gluaiseacht reatha fúithi, shaileadh

í, chun í a choinneíl ó locarthacht. Fé nó gur lean an saol

air mar sin i ndoircheadas ar feadh na mílte is b'fhéidir na

milliún mblian, sar ar chruthadh an ghrian is na baill eile

soillseach. Bhí an luaithreán a líon na spéartha in airde a

thitim ar an loimeacht is a cur ithire ar in áit a chéile dtí

gur fhás ruaim, is diaidh ar ndiaidh plandaí, toir is

crainnte, féar is fásach, fiantais, amhail le fraoch, aiteann,

iad go léir, le h-imeacht aimsire na n-am féin a feochaint is a

déanamh leasú do'n scothóg a lean iad.

Go raibh crot is fás, glaiseacht agus mínteas ar dhromchlár

diúile, nuair chruthaigh Dia an daonna le cur i gceannas ar an

saol mar bhí agus a raibh beo ann roimhis. B'é sin

tuairim an Athar Liam, is chuaigh sé i bhfeidhm ar lucht a

éisteachta, mé féin mar aon leo.

Dearbhaithe go bhfuil an pléascadh ar siúl i roinnt bhulcáin

go fóill agus tine gan dearmad. Ach cá bhfuair an chéad

dhream síol nó fáth na dtinte d'adhaint? Ceist eile aiges an

seandaoine, agus tuairimí á scaoileadh fúithi. B'fhéidir

gurbh fhada gur chuimhníodh ar bhia a bheiriú - an gá ba mhó

le tine. Maidir le teas colainne dhéinidís le clúdach é.

Seithí ainmhí b'fhéidir ar dtúis. Agus ó ba rud é gurbh

daoine seoltach iad, choinnídís an fhuil teasach 'na

ngluaiseacht.

Adhaint

Ach dála is gach nuacht, b'fhéidir gur le

ciotrainn a bhain duine éigint splinn as cloich, nó rud

éigint cruaidh, a las ball éigint tirm..Ba léir gur iomaí

splinn a bhaineadh as an bhflint á cóiriú mar uirlisí fadó.

Agus anuas go ré na meaitseanna, bhí a n-áis adhainte an

fhlint. Minic a chonnaic me seanduine agus cloichin flinte,

agus píosa d'iall seáinte # 'na phóca aige, de dhíth meaitse,

chun a phíopa a dheargant. An cloichín a bhualadh i gcoinne a

scian-phóca is an tuits [Ls.touch] a bheith láimh léi. B'fhéidir go

mbeadh an t-ádh leis an céad iarracht, nó b'fhéidir go

mbuailfeadh sé fiche uair í sar a nglacfadh an touch an tine

ón splinn. B'fhuirist sin a dhéanamh inniu leis an touch

súite in ola mhín. Ach ní bhíodh a leithéid

sin acu, ach i dtortaoibh le tiormacht na tuitse [Ls touche].

Cuairteoirí

Laistigh, b'olc an bhail an tine a ligint in éag.

Ní h-amháin an dua á h-ath-adhaint ach na creatúirí, deiridís,

bhíodh amuigh a fuireacht go mbídís muintir a tí na gcodladh, chun teacht

isteach a ngoradh féin. Na daoine úd ón saol eile, ná bíodh

ach an oíche acu chun biseach beag d'fháil óna gcruachás.

Tinteán glan, suíocháin thart timpeall, uisce glan istigh.

Aon uisce níocháin leasmuigh de'n tairsigh. Tuáillí is éadaí

glan ar dhrom na gcathaoireacha, chun go mbeadh gach ao rud

oiriúnach chun a lámha ag an dream bocht anróch úd amuigh, le

go bhfágfaidís a mbeannachtaí ar an tigh sin, bíodh is

b'fhéidir ná chasfaidís arís air air feadh bliana. Chomh

maith is bhí an tairbhe dhóibh sin sa tine, bhíodh fainic aici

air dhrochdhaoine, amhail leis na siabhraí mallaithe is na h-

iarlaisí fhágaidís i bhfoirm leanaí i gcliabháin. Tine, nó

iarann deargtha sa tine an rud ba mhire chuireadh an ruaig

orthu. Tine chnámh Lae'l Seáin, nár thaitnigh riamh leis an

gcléir, toisc bunús págánta bheith léi, ach mar sin féin

lastaí í beagnach ar gach cnoc is ardán ar an mbaile.

Bhailítí a h-adhbhar ar feadh mí roimré. Nó beartófaí leaca é

aitinn nó ré' fraoigh a chur trí thine an oíche sin. Iad

súd ná bhíod an deis acu féin chúichi, thagaidís chuig an té

'mbeadh. Oíche spóirt agus rince bhíodh inti, dá mbeadh

na buachaillí is na cailíní ann le chéile agus ceoltóir. Ach

le linn óige ar seanmhuintire bhídh ciall eile acu léi. Ar

chinnfhearthain na páirce mar mbíodh na h-eallaigh sea lastaí

í, ionnas go raghadh an deatach tharastu mar bhail orthu -

beannacht an Naoimh. Ós gur le tine dhéintí íobairtí an tSean

Reacht is an deatach ag éirí mar thúis chun Dé. Mar an

gcéanna tine Sheáin aiges na sean-Ghaeil.

Bealtaine

Ní raibh aon láimh i dtine Bhealtaine ag éinne ar an mbaile

againne, thar an tsean-abairt: Idir dhá thine Bhealtaine" -

an té bhíodh i bpúnc. B'fhéidir gurbh aisteach aiges na

beithigh féin a dtiomáint idir dhá thine, is an deatach á

gcaochadh.

Mí piseogach aiges na seandaoine Mí na Bealtaine. Mí na Sí.

Bhíodh saghas faitíosa orthu roimh an mhí sin. B'é an mhí é a

mbuailtí taomacha daoine a théadh ag ioma leis an

diamhaireacht. Ní leofadh ár sean-mhuintir dúinne ár súile a

dhúnadh amuigh faoi ghrian na Bealtaine. Le linn a gcodlata

sea buailtí daoine. Le cloich, nó le píosa adhmaid, le dealg,

nó fiú amháin snáithe sean-stoca. Ao rud a bheadh chun a

lámha ag an dream mhallaithe.

Ba bhall cosanta acu an tine, ar a leithéidí sin. B'é leis mí

na n-iarlaisí é. Ní chuirfí cliabhán in aice an doiris a

mbeadh leanbh ann, ar eagla go bhfuadófaí é, an mí sin ach go

h-áirithe Ach ar nós baol ar an leinbh, ba bhaolach leis an

mná easarlaithe a thóigeadh an sochar an mí sin. Im, bainne,

uachtar.

Póiseanna

Mná leighis is luibheanna, mná a mharódh nó a

shlánódh le na gcuid póiseanna. Bhídís i ndan bó a chur ó

dháir, láir ó fholaíocht, cráin ó fholláchadh #, nó ao rud

eile a mhillfeadh sochar cómharsan. Bhíodar sár-oilte ar

luibheanna is ba mhinic a chuiridís chun droch-úsáide iad

chomh maith le leigheas, amhail le deoch an chumainn a

chuireadh buachaillí nó cailíní stárrtha glan as a meabhair

as diaidh a chéile go claonta. Deireadh na seandaoine a

thráchtadh ar a leithéide, go mbíodh rannanna mallaithe á

ríomhadh ag mná úd na bpóiseanna fad is á n-ullmhú. Is

ba ghnáthach gur luibheanna Bealtaine a shúidis, le córán

cantan mistéireach fad is bhídís á shúdaracht acu. Lus na

Sí, an Lus Mór i gcónaí aiges na seandaoine, lus ná raghadh

éinne ag ioma léi ná thuigeadh í. Nó ná beadh láimh éigint

aiges na daoine maithe san ngnó. Agus is luibh í bhfuil

leigheas iontach do'n chroí inti, ach í a láimhseáil i gceart.

Mhúchadh an fheithleog crainn is clathacha sar a mbacadh éinne

léi, ná ní luailfaí a bláth cumhrtha a thabhairt isteach faoi

fhardoras, cé gur bláth Meithimh í. Ach cuma san. Bhí baint

aiges na daoine maithe léi. Mar an gcéanna an sceach gheal.

Craobh eile ná raibh lios ná raithín riamh gan í. Cé

gurbh í Craobh Lae Bealtaine í, ní luailfí a bláth isteach i

dtigh. Is cé go bhfuil gaol - dáimh leis an draighean intí

agus buinneáin mhaisiúil dhíreach intí ní ghearrtaí choíche

mar bhata lámha í, fé mar dheintear leis an draighean. Agus ba

leasc lena lán daoine dul á fállú fiú amháin chun a ngoirt a

dhaingniú.

B'í na Bhealtaine leis mí na sí ngaoith, óir ba mhinicí a

rioth an mhí sin iad ná aon am eile de'n mbliain. Nó mar

chomhartha i gcur le chéile, nós éirí amach, nó ar

mochóirí ag cómharsain a dul chun aonaigh, nó gnótha eile. Sin

mar bhíod a fhios ag duine go mbíodh a chomharsa imithe

roimhis nuair lasadh sé scothán fraoigh nó aitinn. Ba mhaith

le comharsain gach baile bheith i gcuileachta a chéile, a

triall ar aonach nó margadh, nó pé gnó eile a thugadh as baile

iad. Lastaí tinte fáilteach, is lucháireach. Duine

iomráiteach a thugadh an bua leis in éacht, nó i gcoimhlingt.

nó a chuireadh tréimhse príosúin isteach ar son an chirt.

Bhíodh na tintí rómpu a bhfáiltiú.

Victória

Nuair shlánaigh bainríon Victória Shasana an iúbail óra ar

an gcoróinn, órdaíodh tinte a lasadh ar bheann gach cnoc in

Éire, cómh maith le Sasana. Ach bhuaidh an aimsir orthu.

Shéid an oíche bhí beartaithe acu scráibeach ceoch is

d'ainneoin a gcuid íl is tearra, níor éirigh leo an spóirseach

a chur in airde mar cheapadar a dhéanamh. Bhí a gcuid

saothair in aisce acu. Maith is cuimhin liom an oíche sin.

Is ndubhairt na seandaoine a teacht thóirsti: "Ní bheadh Dia

in aírde muna mbainfeadh san dóibh!" Daoine iad súd nár

dhearúd an ghorta is nea-thruaimhéileacht na bainríne sin.

Tine ghealáin

Tá tine ann ná hadhnann éinne beo a lasann san oíche. An

tine ghealáin. Ós rud é gur scáil ghlé-ghorm a bhíonn inti

chuireadh sé aeracht ar mhórán de's na seandaoine go

gcreididís gur leis na mairbh a bhain sí. Gluaiseann sí na

meall soillseach ó am go h-am as cionn na gcurraigh ag

guairneán amhail le lantraeir a bheadh á luascadh i láimh

dhuine. B'é an guairneán san a thug an ainm sin "Jack o' the

Lantern" agus Liam na Lasóige uirthi. Daoine ón saol eile iad

san acu dar ndóigh! Agus ar thí dhaoine a mhealladh ar fán,

nó isteach ins na curraigh i gcontúirt a mbáite an aidhm fé

leith ag an rógaire sin.

Bhí Dic Éillí, beannacht Dé le n-anam ar a bhealach

abhaile oíche nuair ghluais an solas so amach roimhis ar an

gcosán. Chuir Dic chun reatha, ach má chuir ní raibh corr ná

iompó dá dtugadh sé, ná bhíodh an lumpa soillseach roimhis

amach agus thug sé an oíche go maidean a

plé léi. Dar leis go raibh an condae ar fad siúlta aige i

rith na h-oíche. Ach nuair tháinig an mhaidean, fuair

sé ná raibh sé sé slata ón áit ar thosnaigh sé aréir roimhe,

is cosán beagnach pasálta aige thart thimpeall na páirce.

Ag gabhailt thimpeall i gciorcala sea bhí an fear bocht

fan na h-oíche is an solas stádach # b'fhéidir.

I dtithe áirneáin sea bhíodh cur síos ar a leithéidí sin.

Róidí na nGarlach

Thugfadh comharsa isteach is b'é an chéad nuacht aige:

"Imaiste féin ach go bhfuil an tine ghealáin á teaspáint féin

anocht, is ní maith an comhartha ar an aimsir í!" Ao rud a

bheadh amuigh san oíche, b'adhbhar faitís ag an dream óg é.

B'amhla san ag Róidí na nGárlach é. Garsún faiteach é, ná

bhéarfadh an oíche amuigh air, dá mar cóir máireach é, mar go

raibh a íntinn lán de chlanna na h-oíche agus a gcuid

cleasaíochta amuigh. Chuireadh Róidí go ti 'n tábhairne

tráthnóna le jear cloiche fé dhéin a lán de phórtar. Pé rud a

mhoilligh Róidí, rug an oíche air, is a chroí na bhéal aige le

neart a chuid eagla. Bhíodar na púcaí dar leis ar gach taobh

de. Ach thug sé leis go dtí bearna an mhaca aige, nuair

dhearc sé an macha amach roimhis faoi thine ghealáin, ise a

raibh a leithéid sin d'eagla air roimpi. Lig sé uaidh an jear

bhí ar scrogall aige is bhain sé an doras amach i dtánaiste an

anama.

A chómharsain na n-anama, is léan liom-sa tagairt,

Do'n ngeit seo fuair Róidí na nGarlach.

Ag bearna an mhacha, sea shéid tríd an t-allas,

Comh fuar leis an lacht úd sa jeár aige!

Nuair chonnaic sé an lasair, do shoillsigh an talamh,

Thart thimpeall an mhacha siúráilte,

Nár réalt í ná gealaigh, ach lónradh de'n lasair,

A dtugtar an tine ghealáin air!

Dar ndóigh ní tine ghealáin a chonnaic Róidí ar ao chor, ach

sean-Mháire bhí ag glanadh colmóra an tráthnóna san is chaith

sí idir leamha # is scálaí an glanadh amach sa macha, is nuair

tháinig an doircheadas, shoillsídear ana-chosúil le tine

ghealáin ná faca Róidí riamh roimhe sin. Ba mhaith an mhaise

aigen jeár nó an leastar go raibh an cria to teann láidir ann,

is corc maith daingean, nó bheadh Sean-Mháire gan pórtar!

Litir 2

201 The Lodge, Twyford Abbey,

Park Royal N.W. 10.

28-1-57.

A Sheáin a chara dhil,

Ionann is uaill-ghuth an aoibhnis liom do chaoin-

litir fháiltiúil is ó bhí an chnuasach so faoi lán tseoil agam

fhan me le na chríochnú; fé ndear fáth mo mhoill. Is aoibhneas

croí liom aireachtain uait i gcónaí, agus san tsean-theanga

dhúchais, ná seoltar chúgham ó éinne eile anois ach uait

féin. Féidir liom a rá le lán dúthracht, gur tu an cara is

fearr atá agam in Éirinn. Go mba fada buan do shaol. Ní

mhúchtar choíche mo dhóchas ná go gcasfar ar a chéile lá

éigint sinn, chun pas eile seanchais ar an tseanshaol

Gaelach. Dá dtagadh de chorr san sa tsaol, áireoinn na

thoirbhirt deonta ó Dhia é. Deimhníonn do leabhartha dhom gur

beag duine in Éirinn inniu chomh h-oilte leat féin ar

ghnéithe na tsaoil Ghaelaigh, lena liacht cóip is scríbhinn a

ghabhann trí do lámha is dócha ó gach aird na tíre.

B'ionann an saol Gaelach thiar agaibh-se is thoir againne.

B'eolach dom san is mé óg ag baile, is na dhiaidh sin anso i

Londain. Ní éinne im shean-dhúiche féin anois a bhfuil eolas

ná cuimhne acu ar an tsean-shaol Gaelach. D'éag san leis na

seandaoine, ach go h-áirithe le fiche bliain anuas. Léig líne

mo linne féin i léig is i bhfaillí pé oidhreacht a bhí acu,

nuair iompaíodar ar an mBéarla mar ghnáththeanga. Cleamhnas

ná raibh Gaelach ar gach taobh is mó ba chiontach le sin. In

aon ghlúin amháin scriosadh an tinteán ar a bhfuaireas urmhór

mo chuid chnuaiseanna agus gach tinteán eile ar an mbaile mar

chleachtadh an Gaeltachas.

Cé gur chuaigh me féin le céird fhan ana-chuimhne agam ar

ghnótha feirme is talún. Ar na daoine is an saol thart

thimpeall orthu. Thóigeadh na measc me. Chuir me spéis

in gach gné ghaibh leo, ó chéad-mhochóirí na h-íntleachta,

dtí gur fhágas slán acu ar ghlao na h-iasachta. Sé a gcuid

filíochta is dóigh liom is mó a chuidigh liom gach a

bhfuaireas uathu a choimeád beo im chuimhne san iasacht, na

blianta fada anuas. Bhínn de shíor á gcaitheamh thóram im

intinn féin, is níorbh fhéidir sin, gan smaoineamh ar an

daoine is an saol inar mhaireadar. Nó móide go mbeadh san

chóiche dá mbeinn ag baile.

Bhíodh an Fhiannaíocht is an scéalaíocht leis á gcur thóram

agam, agus iontu san le chéile tá an teanga Ghaelainne

beagnach go hiomlán fite fuaite.

Deir siad gur treise fírinne ná samhlaíocht. Ba mhinic a

shamhlaíodh domhsa insna blianta d'imigh mo bhailiúchán a

chur i gcló, ach amháin ná rabhas léannta na acfuinneach

chuige. Ní stuif é a gcuirfeadh páipéir suim ann bíodh is dá

mbeadh an spás acu chuige. Ach féach mar osclaíonn Dia

bearna! Sin anois me á gcur chughat-sa is chuig an

Choimisiún athá níos treise ná aon pháipéar na iris ná

mairfeadh ach seal. Fé mar éagadar le lucht a n-aithriste,

éagfaidís liom-sa leis muna mbeadh an chaoi seo thugabhair-se

dhom le na mbreacadh. Is cúis áthais is lúchára dhómhsa san.

Is nílim a caitheamh thóram feasta ar an mhéid atha scríte

agam, mar go bhfuilim cinnte go bhfuil siad ó bhaol a gcaillte,

agus ar láimh shábhálta. Ní hiad mo chuid-se iad, ach cuid na

ndaoine ghabh romham, le lámhú suas, mar iargcuimhne orthu

súd, is ar mhaithe le h-oidhreacht Ghael.

Ní bhíonn aon teacht agam anso ar adhbhar léite Gaelainne.

Táim ró-iargúlach, is chomh sámhshocair sin is ná teighim i

ngaor na cathrach ar ao chor. Ní fheadar me cé'n saghas

eagráin athá thall acu, is ní fheicim thar an gcolún a bhíonn

ar "Scéala Éireann", is mórán de sin féin 'na ghearradh gad

acu ar a chéile dála is na rialtaisí stáit - tá siad súd daite

ón duail gcéanna thall is abhus. Geallúintí fial is na

dhiaidh sin is 'na dhiaidh sin go dtóigfidís an searra # ón

seangán. Táid na Gaeil a teacht na dtaoile isteach annso, is

na Sasanaigh ag imeacht na dtaoile amach, is ná beidh in aon

tír díobh ar ball ach allúraigh. Is ait an mac é an saol!

Ach dar ndóigh thá an saol féin amuigh leis féin. Ach

caitfimíd claíomh le n-ár gclúid féin, i dtao' le n-ár n-arán

laethúil.

Guím gach beannach de bheannachtaí Dé ort féin agus ar do

chúram.. go mba fada buan sibh go sona sámhach.

Mise le dúthracht faoi chomaoin, is go baoch.

Do chara go buan,

Sean-Sheán.

Na cheithre h-aird.

Dá raghainn ó thuaidh, bheadh an fuacht im phréachadh,

Dá raghainn ó dheas bheadh an teas im thraochadh,

Dá raghainn siar, ba dhian mo shaothar,

Dá raghainn soir, ba thur mo bhéile!

Sin mar adúbhairt an fánaí bocht ná raibh sáthadh a chinn

aige in aon áit, ná cónaí in aon áit thar a chéile air. An té

theigheann ó thuaidh is baol do fuacht. Agus féach gurb í an

ghaoth aduaidh an cómhartha is fearr ar an aimsir.

Ocht bhearnaí na gaoithe: Aduaidh, aniar aduaidh, aniar, aniar

aneas, aneas, anoir aneas, anoir, anoir aduaidh. Agus

eatorthu san, fág faoin mairnéalach é.

Dá raghadh soineann go

Samhain bheadh breall ar dhuine éigint.

Uisce

Agus Samhra gach síon go Nollaig.

"More Water! arsan Sasanach is é á bháthadh.

Cad déanfadh an saol gan an t-uisce?

Tart, tiormach. Fás. Salachar. Sé an t-uisce an leigheas.

Theigheadh an tart chomh dian san ar mharcaigh na déisirte go

dtarraingídís fuil ó na gcapaill, chun a dtart a mhúchadh.

Ní h-ea ar fad go múchadh an fhuil an iata, ach go bhfaothadh

sí ar an teanga d'atann leis an tart. An tiormach loisceanta,

nárbh bhféidir do dhuine ná dho bheithíoch maireachtaint tríd

gan an t-uisce. Fás: gan úracht ón uisce, mheachadh gach

préamh i dtalamh. Salachar: gan an t-uisce, mharódh an

salachar agus aicíd beagnach gach ao rud beo. Gan an t-uisce,

ní bheadh aon níochán. An rud is riachtanasaí amuigh. Gan

trácht ar an muir ná aibhneacha móra, níl áis is acarúla dón

mbean tí ná an sruth, nó an tobar chun an t-uisce theannadh

léi. Go dtí an tobar nó chun a tsrutha sea théann sí le na h-

árthach. Fé dhéin an uisce is gcóir a tí.

Sliseáil

Go dtí an sruth sea bheireadh na mná leo a gcuid éadaí le ní.

Leic chloiche agus slis adhmaidh, is sin ar theastaigh uathu

chuige. An ball éadaigh a shú go maith san uisce, is ansan é

leagaint ar an leic agus gabhailt de'n tslis air. Bhogadh

san an salachar ann, is annsan thomthaí arís agus arís eile é,

dtí go mbíodh sé glanta ó smál.

Go ndéine Dia trócaire ar na mairbh ba mhinic me i dteannta mo

mháthar is mo shean-mháthair is iad a sliseáil ag an sruth,

agus mise im leanbh. is buan mo chuimhne air, mar gurbh ann

do phiocas suas a lán des an dreachtíní is na scéilíní bhíodh

ar siúl acu tá breis is chúig is trí scór de bhlianta siar ó

shoin. An dá bhabta dheireannach so ag baile me, thugainn

cuaird gach maidean ar leic úd an níocháin. Tá sí ansúd fós

fé mar bhí sí fadó. Níor bhog láimh na tuile as í ar

feadh na mblianta. Ansúd sea chloiseas ar dtúis uathu 'dtaobh

bean na sliseála. Ise a n-airímís a buillí tomhaiste leis an

gclapsholas sa Samhra. Trí buillí gach babhta dá slis ar leic

an níocháin. Trí babhtaí gach oíche, agus sos eatorthu.

Uaireanta bhíod sí gairid dúinn inár ngleann féin. Uaireanta

eile dhruideadh sí uainn dtí go n-airímís ach ar éigint í.

Thagadh sí agus d'imthíodh sí mar sin tamall mór den Samhra.

Ach ní airítí ar ao chor í le linn drochaimsire. I gciúnas is

ar choim na h-oíche aimsir bhreá sea thagadh sí le na cuid

sliseála.

"Siní bean na sliseála ar siúl arís anocht is ní maith an

comhartha san!" adeirtí, mar gur le h-ár is le slad a luataí í.

Bí alltacht is aeracht a chuirfeadh an fhuil a snámh i nduine

a baint léi. Bean de'n tsaol d'imigh a b'ea í, d'réir mar

deirtí. Bean an átha - Áth na gCeann, mar mbíodh sí a ní na

fola ó éidí na laoch a mharaítí is do ghontaí i gcomhrac na

gcéad gcath, is lean uirthi riamh ó shoin le na cuid níocháin

ar fuaid gleannta is srutháin na hÉireann.

Nuair d'imigh na sin-seandaoine, níor ghéilleadh a thuilleadh

dá leithéid. Deireadh an dream ba ghrinne lean iad, gurbh é

an chorr riasc a greadadh a sciatháin cois srutha dheineadh an

tsliseáil.

Corr riasc

Níor bréagnú ar fad ar an tsean-sceál an mhéid

sin mar gurbh éan draíochta riamh an chorr riasc acu. Éan

nárbh fheairrde an té bhacfadh léi. Agus amhail le bean na

sliseála thugadh sí an aimsir bhreá agus an droch-aimsir léi.

Comhartha tiormaigh acu, nuair théadh sí gcoinne an

tsrutha, is flicheán nuair théadh sí leis. Chreideadar ná

raibh inti ach aon phutóig amháin, is d'réir mar shloigeadh sí

go scaoileadh sí arís. Bric is eascain bheaga ba mhó sea

shloigeadh sí is dá raghadh dian uirthi, froganna.

"É a shlogadh siar fé mar shloigeann chorr riasc frog". Ba

mhinic, adeirtí, chuireadh sí na h-eascain beo tríthi. Draoi-

bhean b'ea ise leis lá de'n tsaol, d'réir an

tseanchais. Straoileog nár oir dosna draoithe, is dheineadh

straoileog d'éan d, is níl san chorr riasc an lá is fearr

í, ach straoileog d'éan fadchosach amlach, gioblach, pé mar

phrionann # sí í féin. Bheadh b'fhéidir, más sí dheineadh an

tsliseáil, gurbh í bean úd Áth na gCeann í lá dár d'imigh.

B'annamh a theaspáineadh bean na h-átha í féin. Ach nuair a

dhéineadh bhí an líonduibh i ndán do Ghaeil - an Folcadh Fola,

fé mar bhíodh á ní aici as na h-éidí.

Buan mo chuimhne-se féin ar bhuillí shliseálta úd d'airímís

breis is trí fichid bliain siar ag leic an níocháin.

Putóga dubha

Ní éadaí amháin a thugaidís chun a tsrutha le ní. Ba mhinic

a thugadh na putóga muc ann le glanadh nuair maraítí an mhuic.

Choinnítí an fhuil is na putóga chun na bputóga dubha a

dhéanamh. ba mhór an dua gheibhtí leo, sar mbeidís réidh

chun a líonadh. Ghearrtái chomhfhaid iad, is chuirtí tríd an

uisce iad. Ansan d'iompaítí an taobh istigh amach, agus

níochán eile. Mar sin ag an sruth ar feadh cúpla lá á ní, á

n-iompó is á n-ath-iompó dtí go mbídís saor ó aon tsmál.

Mheasctaí an fhuil le min choirce nó smúdar aráin, blonag is

spís is líontaí na putóga leis. Cheanglaítí 'na lúbáin iad is

beirítí ar dtúis iad, dtí go gcuiridís an chéad fhiuchadh

díobh. Thógtaí ansan, is sháití le le corcan, # nó snáthad

chnotálta iad chun an geas a ligint astu. Chuirtí san tsimní

ansan iad si d'réir mar bhídís uathu, róstaí as coinn na tine

iad. Agus ba bhlasta le n-ithe ag an líntí iad. Ní móide

go mbactar anois leo, fad is thá siad le fáil níos saoráidí ín

méiríní.

Biolar

Cé go mbíonn uisce an tsruthín glan ní úsáidtear le h-ól ná le

beiriúcháin bídh é, má bhíonn tobar fíor-uisce sa

gcomharsanacht. Ós fuaire an fíor-uisce ná uisce an tsrutha

toisc é bheith faoi thalamh.

"An biolar san díg is an cochall san gcroí". I bhfíor-uisce

sea fhasann an biolar, an lus is folláine do'n fhuil ach

bhíodh paor riamh ag Gaeil leis. Bia na ngealtán deiridiís

bhí ann, is ní fheicfí éinne i ngleic a mheabhrach á itheadh.

Bia agus Uisce

Cúis eile ná h-óltaí uisce an tsrutháin. Ba mhinic a bheadh

conablach sean-chaorach a dreochant ar a bhruach, nó

b'fhéidir san uisce féin. Nó b'fhéidir go mbáití coileáin óga

agus pisíní i lochán ann. Ach thar aon chúis eile chreidtí go

mbíodh anamnacha bochta a cúiteamh a bpeacaí fé gach scabhatac

# ann. Bhíodh dúil ansna bric acu, ach b'annamh d'ití na h-

eascain. D'ithidís sin dar leo gach cosamar dá shalaithe, gan

trácht ar chrot na h-ollphéiste bhíonn orthu, is bhíonn an

fheoil iontu méith milis.

I lochán a tsrutha sea nítí na caoiribh roimh a mbearrtha is

níorbh aon dóithín caora speachánta a choinneáil san uisce gan

ligint di múchadh, nuair shúnn an olann is thromaíonn sí.

Uisce na bprátaí in mbeirítear iad bhíodh sé 'na dhiaidh

sin mar uisce an gcos ag mórán. Toisc an salann a bheith ann,

réadh sé go maith le cosa chuireadh allas, bhogadh sé boinn-lic

nó baillscí cruaidh eile dá mbíodh orthu. Ach mo ghraidhin an

bhean tí fhágfadh istigh istoíche é. Ní di ab fheairrde sin,

dá dtugadh slua na marbh a gcuaird.

Bhí daoine agus ba bhreá is ba fholláin acu uisce an chabáiste

d'ól. Bhíodh leigheas ar ar shail is ar loscadh daighe an

ghoile acu ann, agus ghlanadh sé an fhuil adéarfaidís leat.

Agus dar ndóigh gan an t-uisce ní bheadh an tae, an loinnear

san óige, ná an fhéasóg de'n seanduine. Gan an t-uisce, ní

faid saoil ag éinne é. In uisce cloiche gan iarra, bhíodh

leigheas ar fhaithní, is ar chnapáiníní tochais ann. Uisce

na teorann, gleann, nó sruth, fiodán, faghair nó díg uisce ba

ghnaithí dheighileadh tailte na gcomharsan. Ach go h-áirithe

ar an áit ágainne. Comh-únaeracht bhíodh ag gach comharsa ar

an uisce, dho dhuine is dho bheithíoch. Ach bhíodh de

dhualgas ar gach duine a thaobh féin de'n teorain a choimeád

daingnithe. Dá dtéadh eallaigh a bradaíl thar theorain ná

raibh daingnithe níl fiú amháin sásamh ón dlí ag an té mbeadh a

dhaingean ar lár. Bhíodh láithreach chun an uisce dosna

bheithígh, is níor fhág san gur ag an láthair chéanna bhíodh

beithígh an dá chomharsa ag ól an uisce.

Sruth Teorann

Bhíodh áth a' treasna ag gach comharsa thar theorainn

a dtugaidís Réidhtiú na Slí air. Ba ghnáthach geata ar gach taobh , nó

bata treasna mar dhaingniú. Bhíodh ar an té ghabhadh thar an

áth an dá thaobh a dhaingniú as a dhiaidh chun a bheith ina

dheigh-chomharsa. Fóiríor! Téann an mianach san duine ar

bheagán fátha go minic, agus ba mhinic an sruth teorann 'na

cnámh imris idir chomharsain, chomh fad le dlí na ríochta féin

uaireanta, is fhágadh san easaontas eatorthu b'fhéidir ar

feadh a saoil, agus b'fhéidir saol a gcloinne. An braoinín

uisce nó b'fhéidir an port as a chionn, fanaid sin ann is iad

súd imithe thar teorain an tsaoil seo, sliocht pheaca an

tsinsir!

Cré

Cé bheidh a friotháladh ort lá sin t'éaga nó chuirfidh an

fód ort an lá déanach?

Ón chré go cré!

Dá ghránnacht í an chré bhuí,

Is gránna sinn ná í,

Ós í chlúdóidh gach neach de'n daonnacht.

"Cuir cré bhúí leis, ó sí is righne", arsan spideog le bean a'

roilleáin.

Clocha agus cré, scairt is feochadáin an oidhreacht d'fhág peaca

Ádaim aige féin is a shliocht.

A cartadh na cré, a romhar na díge,a briseadh chloch, a

fálaeracht is a tarraingt an uisce - obair dá dtrian daonna.

Cré phúdarach, cré stalcaithe, créafóg, móin, gairbhéal,

gainimh, grinneall, slab, láib, pluide, deannach is

luaithreán.

Nuair ná raibh a mhalairt de mhoirtéal acu, de'n chré

bhuí sea dhéintí fallaí na dtithe cónaithe is eile. Bhí sise

righin dlúith, agus chrua sí dá leointe féin gan meascadh ar

bith eile tríthi. Ní fhéadfaí gairbhéal ná gainimh a choimeád

ina chéile mar í gan ceangailt sailtire # nó stroighne. Ní

rabhadar san ag lucht na mbothán -'na mbochtáin, fé mar

bhídís.

Caoladóireacht

Caoladóirí b'ea urmhór saoir na cré buí. Fallaí de'n

gcaoladóireacht ar dtúis agus plastar de'n chré bhuí suas le

gach taobh díobh. Líne eile de'n gcaoladóireacht agus an chré

bhuí suas leis arís. Ach níor mhór an tiormacht chun í a

chruachant, ach nuair a chruadh ba dhaingean í agus sheasaigh

an fallaí san céad bliain. nó níos sia faoi adhmad

throm is ceann tuí; díonaithe na céadta uair, muna mbuaileadh

an díonadóir ceart fúthu. D'imigh na caoladóirí is tháinig

saoir na gcloch. Chaitheadh breis tiúcht a chur ann sna

fallaí cloch, mar le boigeacht na cré shleamhnaídís, is

b'fhada go dtéadh an t-aer tríothi, ní h-ionann is na

caoláin a shúfadh an t-uisce aisti. Go dtí le blianta

deireannacha nuair thug an rialtas deontaisí feabhsaithe do'n

nGaeltacht siad na fallaí cré bhuí bhí i dtithe urmhór lucht a

tsléibhe. B'iad d'fhágas-sa im dhiaidh leathchéad bliain ó

shoin.

Clocha is stroighin

Ach í h-iad do bhí romham le déanaí, nó má b'iad bhí

cóta den stroighin ar a mbráid. Gan a stroighin nó aol ba

bheag an gainimh ná an gairbhéal mar mhoirtéal, ach ba

láidir teann an bunús in aon láthair an grabhtha # mar thugtar ar

an meascadh stroighne agus gairbhéal. Bhíodh an gairbhéal in

aisce is go flúirseach ar an sléibhte, claiseanna troma de ach

é a romhar is a tharraingt. B'é an t-aol is an stroighin ná

bhíodh ar acfuinn na ndaoine bochta. Dá bhrí sin an chré

bhuí ná bíodh le déanadh léi ach í fhliuchadh is a shuaitheadh

dtí go mbíodh sí righin teann. Clocha ní raibh in easnamh.

Réabadh as thalamh iad le piocóidí is le cróite a shaothrú na

talún dóibh. A ndóithin chun clathacha chuir thart thimpeall

is carnáin dá réir, gan trácht ar ar cuireadh a draenáil

na talún díobh. B'í cré na h-ithire an chré ba thabhachtaí

chun na mbarraí a thabhairt, is ní gan dua a chruthadh í, is

ní gan dua a choinnítí leasaithe í. Áit a mbíodh an gairbhéal

mar bhunós fúithi, bhí súchant an bhraoin inti is sheasódh sí

mór-chuid flicheáin. Ní mar sin do'n chré bhúí, fhanaidh an

fliuchras gan súchant go dtiormaíodh gaoth is grian í. Ach ba

mheasaide sin mar go stalcadh is go scoiltfeadh sí a tiormú

di, 'na cosc le fás. Idir thithe, chrótha is thalamh bhí

saothar fhir a tsléibhe go dian dícheallach. An rud is lú

tairbhe ar an sliabh an gar. Sin, brus na móna. Níl

tabhairt aon fháis ann thar fhraoch is aiteann.

Ba ghnáthach aiges na seandaoine fadó d'réir mar bhíodar a

saothrú an tsléibhe beagán de'n chéad bharra a thabhairt thar

n-ais do'n talamh, mar bhaochas is mar ádh i bhfoirm ladhar

phráthaí nó ladhar síl arbhair nó beagán de'n mbarra bhainidís

de; ach go h-áirithe má bhíodh an chéad bharra go maith.

Piseoga

Ar an láimh eile bhíodh a lán piseoga. Dá gcailltí beithíoch

ar dhuine i dtúis nó i ndeire na bliana, dá bhfaightí an caoi

ar an conablach a chur thar chlaí na teorann i gan fhios don

gcómharsa béal doiris deintí é, le coinne is go n-imeodh

mí-ádh na bliana leis. Ach níor le mailís ná droch-rath ar an

gcómharsa san é, ach an mí-ádh a chur thar teorainn amach.

Dhéanfaí b'fhéidir ó dhuine go duine a leithéid go dtagadh don

duine mbíodh an sliabh mar theorainn aige, áit ar chuma rath

nó mí-rath, ach an mí-ádh a chur thar theorain.

Gaoin

B'í an chloich dhonn-rua bunús na h-áite againne. Ní raibh sí

chomh cruaidh leis an éibhir #, ach ní raibh sí fuirist a

shnaoi. Ar na cnoic gheofái rúbóga di meascaithe leis an

ngeal is an ghaoin # ana-chosúil leis an marmar bán, ag go

mbíonn an ghaoin chomh glé le criostal. Is beag díobh bhíodh

nochtaithe thá fágtha anois.

Bhailigh na Franncaigh urmhór na gaoine astu, is thugadh na

clocha féin i bhfad is i gcóngar mar mhaisiú gáirdíní, is ní

fheicféa anois ach ceann fánach thall is abhus ag goibiú as

thalamh ná bactar leo.

A siúl a tsléibh dhuit thiocfá thairis ar charn chlocha bána i

bhfo-áit. Mar chuimhniú ar dhaoine thuit marbh ar na

h-áiteanna san iad. Is amhla thugadh gach éinne ghabhadh a tslí

cloichín 'na láimh leis le leagaint ar an gcarn is guí a chur

le h-anam an té d'éag ann.

Aoileach

Ba bheag de'n leasú tacair a chuirtí ar an talamh go dtí le

blianta deireannacha, ach aoileach machann #. B'shin

aoileach mion is aoileach leabhair. B'é an t-aoileach min

gach brúscar dá gcaití amach san múnlach. Ní bhíodh aon tigh

gan carn aoiligh san macha aige. Aon saghas scailp a bristí

san múnlach a sú feadh an Gheimhridh go mbíodh é leasaithe go

maith le linn an Earraigh. B'é an t-aoileach leabhair easair

na mbeithíoch, idir chapaill, bha, agus mhuca. Dhéintí carn

aoiligh ar leithle de sin go leaití amach ar an mbán é is

threabhtaí isteach leis an gcéachta fé'n bhfód é. Chuirtí an

t-aoileach mion ar n h-iomairí roimh an chéad thrínseáil, go

m'bíodh leasú fé agus thairis ar na barraí. Chuirtí - prátaí

agus meacain de ghnáith. Is sheasaíodh an leasú san

do'n arbhar a chuirtí an bhliain 'na gcionn.

Is mór an t-áthrú tháinig ar an saol ón aimsir a bhfuilim-se

a trácht uirthi. Fánach macha anois i bhfeicfí carn aoiligh

ann. Ní bhactar mórán leis an draoib anois, ná le déanamh an

aoiligh, thar pé easair a ghlantar ós na beithígh. Ach an

stuif thar lear, fuíollach na n-éan, is pé meascadh chuirtear

tríd, gur measa a bholadh ná aon aoileach machann. Ná níl an

teas ann fé mar bheadh in aoileach stábla, bhíodh teasaí a

dhóithin chun éilín a thabhairt as uí, ach iad a chur ar gor

ann. Leasaíodh an t-aoileach san doimhin fé mar ná

leasaíonn an stuif tacair ach barr ithire, gan 'na dhiaidh ach

aon bharra amháin ar fónamh. Bhíodar an súpar, an guana, is

leasú Uí Cheallaigh cnámhna is fuil ar an margadh le inn

m'óige-se. Cheannaítí iad mar thaca le haoileach machann,

ach ní bheifí dtao' leo mar leasú.

Féar Gorta

Bhíodh paistí de's na sléibhte, a shéantaí riamh dárbh fhéidir,

fé ndeara an fóidín mearathaill, agus an féar gorta. I lár an

lae ghléghil chuireadh an fóidín duine amú. Ní bhíodh ann ach

paiste beag, ach an tráth sheasaítí air b'é an dial teacht as. Ní

bheadh a fhios ag duine cé'n chiach a bheadh a dhalladh.

Dála is a lán cuiricí # eile ní raibh le buachant air ach an

chasóig, nó an báinín d'iompó istigh amach. Nó guí chun Naomh

treoraithe na dteasdeal, Naomh Criostóir, an cabhasaí thug an

Leanbh Íosa ar a ghualainn leis.

Ba mheasa ámhthach an Féar Gorta mar go bhfágfadh sé fann gan

bhrí an té sheasódh air. Diaidh ar ndiaidh thagadh glas béil

ar an duine mí-ámharach is muna mbeadh greim éigint bídh le cur

'na bhéal aige ba bhaol go bhfanfadh sé ann go n-éagfadh

sé. Is gnáthach gur paiste úr glas, gearr do fhíor uisce é,

agus bheadh seans uaireanta go mbeadh biolar, nó samhadh

coille, nó luibh eile báite a fás ann a mharódh an t-iata

dá mbeadh ann teacht uirthi. Bhí trairim againn is sinn óg a

siúl na sléibhte cá mbíodh na paistí sin. Chómhairligh ár

sean-athair dhúinn iad a sheachaint, mar go raibh sé féin

geall le bheith préachta i gceann acu le linn a chuid

aoiríochta ar na cnoic. Muna mbeadh go raibh briosca

fágtha 'na phóca aige a chuir sé idir a fhiacla "bhí sé

réidh!" adeireadh sé. Nuair a sheasaítí ar an bhféar úd

d'imthiodh an brí as na cosa, ionnas ná dtagadh do dhuine iad

a bhogadh ná a tharracadh as a dhiaidh, go dtitfeadh sé ar an

áit gan ann corraí, dtí go ndlúthfadh a bhéal, gan bhrí ná

lúth in aon ghéag leis, dtí go dtéadh sé i laige thar

faothamh. Áiteanna iad súd ná beadh gabhailt duine na deoraí

b'fhéidir, ó chionn go cionn na bliana. Ní raibh aon eolas

aige má leataí beithígh a tsléibhe mar an gcéanna ar na h-

áiteanna san. Bheadh na beithígh níos cliste ná na daonnaí

chun a leithéidí d'áiteanna a sheachaint. Ach b'shin é an

seanchas 'na dtaobh pé mar bheartódh na h-eolaithe, dá

ngéillfidís ar ao chor do mar scéal? Ní bhíonn aon scéal gan

bunús éigint. The Hungry Grass bhíodh ag lucht an Bhéarla

air, is níor chuir an Beárla féin iad gan géilleadh dho.

Aer

"Tháinig sé chughat mar thiocfadh scamall idir aer agus

thalamh!"

Dúbhairt an t-ardscológ fadó le mac na bardscolóige gur

comhfhaid uaidh an spéir in airde agus an talamh íochtarach.

Agus luaitear aer leis an spéir:

In airde san aer.

An baile beag aosta, is an t-aer as a chionn.

Aer is aoibhneas.

Aer is aiteas.

Aerach.

Deamhain aer. Aingil an Uabhair a ghreamaigh iad féin san

aer, a titim ós na Flaithis dóibh. Chuirtí olcas is aicíd 'na

leith.

Gremlins

Le linn a cogadh dheireannach bhíodh teacht thairis ag

lucht na n-eitleán a mbíodh orthu éirí ana-ard san aer ó

phléascadh na ngunnaí. Bhíodh teacht thairis acu ar na

Gremlins. Rudaí beaga iad súd adeiridís bhí i dtoirt

beach is crot geall le bheith daonna orthu. Gheibhdís ana-

chiapadh uathu babhtaí. Uaireanta bhídís amhail le cúinseog

bheach in achrann san eitleán, bhídís chomh tiubh san. Ach

níor chreideadh an scéal san ar ar chor. Ceapadh nó

mearathall chomh hard san san aer. Áit a mbíodh orthu aer

tacair a theannadh leo féin. Ní dóigh go mairfeadh ao rud in

aer fhabhtach an aird asin. Ansan is eile, chuimneodh duine

ar an deamhain aer úd an tseanchais. Cá bhfios cá mbíonn an

dialaíocht.

Aeracht

"Ag imeacht le h-aer a tsaoil." A tagairt do dhaoine bhíonn

dála is cuma leo. Baothach, scaipeach, "Bíodh inniu ar mo

thoil agam agus is cuma cad thagann amáireach!"

Aerach, aerachtúil. Snámh fola. Crithidíl. Cnis-chritheán a

thagann ar dhuine ar ócáidí mí-nádúra. Deireadh an té dtagadh

an chrithidíl sin air: Tá duine éigint a siúl fé láthair ar fhód

m'uaighe. Áit a mbeadh amuigh air a bheith faoi réim spride.

Toghail an té dhéarfadh ná bainfeadh sé púnc as gabhailt thar

a leithéid d'áit san oíche. Bheadh diamhaireacht ann do'n té

ba dhí-chreideamhach. Nuair shnámhthach an fhuil éireódh an

ghuaireach ar an gceann aige is shéidfeadh sé fuarallas faid

chnámh a dhroma síos. Fé ndear san, go raibh sé i gcóngar na

h-ardnádúra bhí thar a eolas. Ní de'n gcruaidh bhíonn

lúthacha an duine déanta, is tá a fhios ag gach éinne go

dtagann an bás. Tá diamhaireacht doimhin san bhfocal "aerach"

nuair luaitear leis an saol eile é. Is ní bhfaigheadh aeracht

saolta an láimh uachtrach air, le pé toghaileacht a

gcuirfheadh sé chuige. Aer reoidheach sea bhíonn mar a mbíonn

taise mhairbh, bhíodh is go mbeadh tine an tsaoil eile thart

thimpeall air. Sí an tsúil dhaonna a chíonn samhailt an choirp

fuar-reoch a chuireadh i gcré. Chuaidh an focal aerach nó

eurach go grísc ionainn le linn ár n-óige leis an liacht

scéalta ar sprideanna bhíodh i mbéala na sean ndaoine á

n-insint. Uathu san sea an peictiúir seo dealbhtha agam :

Dreach tíre

Scaoil go tréan chun reatha

Gach abhainn gach gleann, gach caise,

An mhuir mhór bhrúidmhear fhairsing,

Is iad lán dá gcuid éisc.

Go déideach maoilinn sléibhte,

Ag glinniúint lá gréine,

An t-eas, an caise thréan,

Is an ghlais ag gearradh léithi.

Sionnaigh go suanmhar i gcuaisí dorcha,

Ar uair an bhrothaill i meán an lae.

Scaoiltear faolaibh roimh stéad,

Is marcaigh ann,

Liú agus glao na ndéidh ar leaca cnoic!

Macairí míne agus bánta bog féarmhar,

Curraigh is móintreacha is dubhagharbh réidhtibh.

Cuid de chainnt na bhfilí ar leagadh amach na tíre. Sléibhte,

cnoic, aibhinnte, gleannta, srutháin, leacáin, móintreacha,

curraigh, cuaisí, machairí agus bánta.

Tugtar sliabh nó sléibhte ar an beanna is airde, agus cnoic ar

na beann is lú ná iad. Ardáin ar na ceannaibh is lú ná iad

san. Tulcáin, tortáin is túrtóga ar na ceannaibh is lú na

iad san arís. Garbhúcha is garbhóga ar talamh mí-réidh

coirriceach cloicheach.

Aibhneacha

Na h-uiscí doimhne, na h-uiscí is ciúine ghluaiseann - na h-

aibhneacha.

Bíonn na gleannta, na srutháin is na glaiseanna glórach. Glais

na glórtha. An Méalach. An tSiúir thuaidh agus an Abha Mhór

theas, an dá abhainn is mó le rá anns na Déisibh. Cé go

dtugtar "Abhainn" ar an Machan, An Lao, is an Finn-uisc ní

aibhinnte móra iad. Tugtar abhainn ar an tSéad cé ná fuil

inti ach glais shléibhe. Ach glais millteach fé thuile. Ní

fhágann san ná tugtaí abhainn ar gach gleann agus sruth i

ré na cainnte.

"Seachain an abhainn!" adeirtí linn is sinn inár leanaí. Cé

ná raibh inti ach sruthán maidir le h-uisce.

An Ghlais agus an Chlais

Ach seo mar áirítí:

An gleann, an chlais dhoimhin leathan gearrtha aiges na

céataí tuilte le cianta. Is beag is féidir a dhealrú idir sin

agus an ghlais, ach amháin ná bíonn an leithead céanna idir na

poirt san ghlais agus dar ndóigh níl idir ghlais agus chlais

ach amháin an t-uisce san ghlais. Ní raibh aon ród ríoga

aiges na seandaoine na rogha ar abhainn, gleann ná sruthán

ach d'réir taithithe focal. Bhíodh abhainn acu an an tSéad,

an Ghlais agus gleann acu ar an Uidhir, cé go bhfuil méad

na Machan nó an Tae inti. Rángaíodh leis go m'fhéidir go

mbiodh leathdosaon ainmneacha ar aon ghleann amháin, d'réir na

gceantrach trína ritheadh sí.

An Gleann nó an Sruthán?

Bhí i gcás Gleann na Faille

againne, áit inar éirigh an sruthán. Leath mhíle slí ón áit

sin bhí Gleann Chearbhaill acu uirthi. Tamall beag eile as

san, bhí Gleann Thóibín acu. Tamall eile arís bhí Gleann

a Phréacháin acu, arís bhí Gleann na Laidhre acu, dtí gur

shrois sí an t-eas, agus as san síos dtí gur dheoch sé an

Finn-uisc bhí Gleann Síoltáin acu uirthi. Ní raibh cuid

ná caidreamh ag Cearbhall ná ag Tóibín uirthi, ach chomh

beag le h-éinne eile, ach gur ghabh sí thar ag bun a gcod

talún. Gabh sé thar ag Cnoc a Phréacháin agus an Ladhair

agus d'ainmníodh dá réir í. Ar a gluaiseacht di théann trí

ghleann eile léi sar ar shrois sí an Fhinnuisc, Gleann Thuair

an Fhearthain, Gleann Thuair na Laidhre, agus Gleann Chúil an

Ghoirt Bhuí.

B'é Poll an Easa, límistéir na mbradán. Bhí an t-eas ró-ard le

léimeadh, cé gur léim aon bhradán amháin í d'réir ráite, ach

bhí an t-uisce ró-éatrom thuas do, agus scloig air. Ní raibh

eas eile gurbh fhiú trácht air, ar an ghleann ach dhá

shilteán gearr don scéith, a dtugadh mo shean-athair an dá

ghealraí orthu. An Gealraí Beag agus an Gealraí Mór. Ní

raibh an ceann ba mhó thar chúig throighthe déag ar airde.

Ach ba dheighchomhartha againn ar an aimsir iad, agus glórtháil

leis an ghaoth aduaidh.

Gleann Gabhla

Pé cúis a dtugadh Gleann na Faille ar an ngleann úd, níor le

méad na bhfailltreacha é. Cá bhfios ná gur thosnuigh an sruth

úd ag gearradh nuair ba Sliabh gCua ainm na gcruacha úd Mhaol

Domhnaigh le chéile agus Sliabh Crot ar Shliabh gCua na linne

seo.

Ar thaobh Co. Thoibrid Árann de Chnoc úd na Faille, tá

Glean Bríde, Gleann Gabhla, is Gleann Searraigh. Dubhradh go

mbíodh an taobh san de'n dúiche ag muintir Mhathúna lá de'n

tsaol is gur báthadh bean acu raibh Bríd mar ainm uirtí san

ngleann úd. Fé ndeara Gleann Bríde. Míníonn Gleann Gabhala a

ainm féin, cé nach mar gheall ar an ngabhlóg d'réir

an tseanchais an ainm. Ach fear bhí amuigh go déanach san

oíche agus casadh fear air bhí na mhairtíneach is d'iarr ar an

bhfear eile é a thabhairt ar hiasta # leis treasna na

h-abhann. Rug an fear eile leis ar a dhrom an mairtíneach ach

nuair chuir sé chun na h-átha d' éirigh caise chomh tréan

san na choinne nár fhéad sé chur chuige.

"Beir leat níos sia ó thuaidh me" arsan mairtíneach "ós ann is

éatroma an t-uisce."

D'imigh sé ó thuaidh leis go dtáinig sé ar áth, áit ná

fliuchadh an t-uisce rannaí a bhróga, ach nuair chuir sé

chuige d'éirigh tuile arís 'na choinne. Agus mar sin ar feadh

na h-óiche, a dul ó áth go h-áth is ó thuaidh i gcónaí dtí gur

ghlaoigh an coileach. B'amhlaidh bhí an mairtíneach 'na shuí

ar bhaic a mhuiníl aige, agus gream ar loirgní aige air ar

bhráid a ghuaille, mar sin nár fhéad sé é a thabhairt

comthroma # ar a dhrom leis, bhí an mairtíneach chomh

castrach san. ghlaoigh an coileach bhí sé an sheasamh

ansúd cois átha is gan idir a lámh ach gabhlóg críon aitinn.

"Baistim-se Gleann Gabhla ar an ngleann so feasta." ar

seisean.

Gleann Searraigh

Is deacair feidhm a bhaint as an bhfocal "searraigh", ainm

ghleanna eile úd, maidir le brí. Searradh - síneadh?

Searradh - ubh an tseangáin? Searraigh, siorraigh? Ach isé

is dóithí gur ó shloinneadh é. Mac Searraigh. Is iomaí

giorriúchant a chuirtear ar fhocal le h-imeacht na mblianta.

Bhí Gaeil agus fiontara thar mhuir i ngleic a chéile sa dúiche

sin na céadta blian siar.

From the Suir to the Shannon is red with their gore,

Sliabh na mBan, Gleann Soilleach, and sublime Gaillte Mór!

Seandhaid na Siúire

Bhíodar Locha mar Loch na nGaillte, Com Seangán, Com Fia,

agus Béal Locha. Bhíodar iomráiteach dtaobh a gcuid

draíochta is na hollphéistí bhí coinnithe go docht daingean

faoi iomair chloch i dtóin poill iontu. Agus níorbh as do'n

tSiúir é. Bhí a seandhaid a faire as a cionn. Ach b'annamh

a thagadh sé aníos ó na pholl dorcha thíos, mar sin gurbh

marcach cloiche ar each chloiche é a cuireadh síos ansúd le

cumhacht na cléire. Dúbhradh gur sin-sean-shinsear do

Bhaigbhéal na Cuaige # é. Tíoránach a d'heineadh leatrom ar

dhaoine bochta, gur bhreá leis iad d'fheiscint a fulaingt

peanaid is cruatan. A dul a cur baintreach bhocht ó thíos

sea bhí sé maidean ar mhuin a chapaill nuair casadh an

sagart air is chuaigh in achainí air scaoileadh leis an

gcréatúir bocht cráite. Ach in ionad éisteacht leis an sagart

is amhlaidh tharraing sé stiall de'n bhfuip air. Agus chuir

eascaine éigint ná raibh diabhóideach # ná cráifeach in

aghaidh an tsagairt.

"Beidh an bhaintreach istigh, agus tusa amuigh," arsan

sagart leis, "bíodh is go mbíodh an braon anuas uirthi. Beidh

an tuile go Lá an Luain as do cheann-sa!"

Chuir an boc gufá as is thug spoir dá chapall, ach má thug

d'imigh an capall de shéit reatha féig is níor stad gur léim

sé féna mharcach isteach i gceart-lár na h-abhann san áit

ba dhoimhne di. Shloigeadh síos iad go tóin poill is níor

éiríodar arís. Chreideadh gur dheineadh teampáin chloiche

thíos díobh is go mbeidh siad ann go Lá an Luain. Bhí sé

ráite go bhfeictí a shamhailt amannta i bhfad óna chéile

oícheanta ghealaí ag ardriam ar phort na habhann, is go

leanadh ceatán éigine a bhfeiscint cois tSiúire. Seandhaid an

Siúire a ghlaoití air.

Cromail ag Cluain Meala

Chailleas-sa mo shiúl mo vault agus mo lúth,

Ó fhágas-sa an tSiúir sa RaothChoill..

I gCoill na Raothchoille adeirtí b'ea chuir saighdiúirí

Chromail fúthú fad is bhí lucht na ngunnaí a pléascadh na

bhfallaí i gCluain Meala. D'réir an tseanchais a tháinig

anuas ó bhéal go béal, bhíodar ansúd ar anaird. Ní boilg

teann a thug an maor mór dá chuid airm. Thar éis dóibh an

dúiche mórthimpeall a chreachadh, maidir le lón, bhí na goilí

go seang acu thar éis gach bearta. Bhí an fiaras go millteach

'na measc ar bheagán aireachais. Níorbh acfuinn do'n maor

mórán dá chuid saighdiúirí bheith breoite, thar éis an tslad a

dheineadh orthu san Lána Cúng i gCluain Meala. Ach níorbh

fhéidir fir speallraoid a chur i gcomhraic a coimhlingt leis

an mbás.

Fhágadh an Choill go maol, lom nochtaithe. Dúbhrdh gur

chuaigh na saighdiúirí ocracha a ladhráil le ná lámh i

gcré na ngort do bhí lomartha rácálta go mion mín cheana acu,

ar thóir aon mheaca a chuaigh ó na gcuardach go nuige sin.

Chailleadar plúrscoth a n-airm i ngiorracht aimsire san

mbraoits. B'olc an dóigh gur ritheadar na Gaeil as phúdar is

as luaidh is go raibh orthu an t-airgead a leigheadh le

haghaidh na bpiléar. Piléar de'n airgead a phiocadh ón talamh

a chuir ar a súile do's na Gaill go raibh na Gaeil spíonta as

cóir lámhach.

"Muna mbeadh san," adeireadh na seandaoine cois tine breis is

dhá chéad bliain na dhiaidh sin, "muna mbeadh go bhfuaireadh

an piléar airgid sin, ní h-amháin slad agus coscar cró ar an

Sasanaigh é, ach scrios agus deargruathar, mar go rabhadar

i riocht cúil-reatha go dtí sin.

"Mo thrua mhó iad súd athá istigh!" sea dúbhradh amuigh, nuair

bhris an Sasanaigh tríd an mbraoits. "Tá an folcadh fola i

ndán dóibh!"

Ach b'iad na Sasanaigh a fuair an folcadh. Chuadar isteach

mar adúbhradh leis na sailm ar a mbéala le fonn a gclaimhte

dhathú le fuil "lucht an chlaimhe, agus síol na míol" mar

bhaisteadar Gaeil. Ach dhíoladar as i gCluain Meala. Dubhradh

go raibh cuid acu meilte chomh mion le min, muirc mairc ar a

chéile sa lána; ná raibh a dhul as acu, lámhach is lascadh is

gach rud dá throime á gcaitheamh anuas orthu, ós na fuinneoga

is ó bharr na dtithe. Ba dhanaíd dóibh an tSiúr is an

Raothchoill.

Mo Choda

Ó cois tSiúire go cois Abha Móire. Abhainn Nimhe mar thugtaí

uirtí lá den tsaol. Bhí nimh 'na cuid uisce a mharódh an

duine nó an beithíoch d'óladh é dtí gur bheannaigh Naomh Mo

Chuda í ar a chur chun lonnaithe ar a bruach do. Ag Caladh

Bhéal Átha Úbhalla sea bhí sé lá a cainnt le bean a raibh

gearrchaille beag d'iníon lena cois, a raibh a láimh deas

feochta gan bhrí le na taobh. Ar bharr an choipthe chuchu

tháinig úll a snámh ar bharr baill. Thóig an Naomh an t-úll

ón uisce is shín chun an leinbh é. Chuir sí, ní nach ionadh, a

láimh chlé amach faoi dhéin an úill. Ach, arsan Naomh

léi: "Tóig id láimh dheas é a leinbh!"

"Ní féidir léi a dhuine uasail," arsan mháthair, "tá a láimhín

feochta léi ó rugadh í!"

"Déin iarracht an t-úll a thóigint id láimh deas." arsan Naomh

leis an leanbh.

Dhein an leanbh a láin díchill an láimh fheochta a shíneadh

amach agus ba thoil le Dia, trí eadarghuí an Naoimh an láimhín

a leigheas. Shín sé amach í is rug an t-úll ón Naomh.

"Baistim-se Béal Átha Úbhalla ar an áit seo feasta, " arsa Mo

Chuda Naofa, agus beannaím an Abhainn. Ní Abhainn Nimhe

feasta í ach Abha Mhór. Agus ar a bruach ag an Lios Mór sea

cuireadh an mhainistir ar bun a thug ainm an naoimh léi,

agus a thabhairfidh an fhaid is bheidh uisce i rith inti, is

féar a fás as a cionn. Tá Suí Mo Chuda, agus Lios Mór Mo

Chuda go dtí an lá inniu mar fhianaise luaite leis an Naomh.

Seanchas

Luaitear lios leis na sí de ghnáith agus tá flúirse des na

liosacháin chruinne thart thimpeall, cúig nó sé de mhíltí ar

gach taobh. Ó ba rud é gurbh tír choillteach idir rae is

shliabh thart thimpeall í, bhí sé amuigh uirthi go raibh sé

faoi réim na ndraoithe, siar ansna cianta ceoch.

Go bhfaca tu dála agus gnáithe na ndraoithe,

Ag adhradh a gcuid déithe, faoi ghéaga an dair ríoga..

Fadó is mé im gharsún, théinn go minic le cois mo

mháthar is m'athar siar thar shliabh - an cóngar againn go

Lios Mór Mo Chuda. Ansúd thar éis Aifrinn chastaí linn na

seandaoine thagadh sé nó seacht de mhíltí isteach ó imeall na

gcnoc thart thimpeall na Suí. Gleann Deimhis agus teorain

Gleann Airglinn. In ár suí le chéile dhúinn i gclúidín

tábhairne is a gcoirneáinín dí ar bord acu súd ná facaidh an

tsráid sin ó chionn go cionn na seachtaine, ba iomaí an cur

síos a bhíod acu ar sheanchas Leasa Móire. Ní stair scríte í

siúd, ach an seanchas a tháinig anuas tríos na líntí cine,

agus, fóiríor, bhí a meach leothu súd, mar aon leis an

teanga labhraidís. Bhíodh Máigh Sciath acu ar an áit chomh

maith, pé'cu aimn ba shine, ag go raibh sé ar aon bhaile mhór

amháin, beagnach ó Chill Úird ó dheas go Clais Mhóir, breis is

dhá mhíle déag de límistéir. B'é sin ré an mainistreach is an

léinn. Dhá bhrainnse d'aon mhainistir b'ea Lios Mór agus Clais

Mhóir. Bhí tuairim is fiche cillíní idir an dá áit. Ceithre

ceannaibh móra scaipithe ó na chéile, Cill Uird, an Chill Móir

ang Cill Bhrí. Tugaid trí chinn acu a n-ainmneacha leo go dtí

an lá thá inniu ann, Cill Uird thiar, Baile na Cille Móire

theas, Clais Mhóir agus Cill Bhrí, i ngiorracht dhá

mhíle siar ó Cheapach Choinn. Táid sin go léir ar bhruach na

h-Abha Móire. Agus go leor de mhúra cosanta na nGearaltach

shéimhe i bhfoirm caisleáin is tighialaig #. Iad go leír

geall leis 'na bhfothracha loma, nó dá dtrian ar lár.

Mo chreach ghéar agus mo chumha,

Tá an Bhruice seo lán de cheo,

Ar fad 'sios go Móin Uí Bhreo,

Mar dtéid na fir ar bord,

Mar silid na mná deor,

A cur slán agus beannacht leo,

A Dhriotháir Ó!

Ansúd ar an Abha Mhór bhí bord na croiche ag Murchadh an

Tóiteáin, mar ar cuireadh na lánfhir dá mbonn.

Aistear Mo Choda

Ach a filleadh ar Mo Chuda naofa, bhí iomrá ar a imirce ón

Raithín go Lios Mór. Ní raibh aon eolas ag lucht úd an

tseanchais cad fá gur díbríodh Mo Chuda is a chuallacht ón

Raithín. Ní dóigh go raibh aon thuairim acu cá gcuirfidís

fúthu, ach a muinín in Dia acu go bhfoillseodh sé a thoil

dóibh. D'réir a dtuairim, bhí Mo Choda 'na fhear aosta ar an

am san. B'fhéidir thar na trí scór go leith, agus bhí cuid dá

chuid bráthar níba liosta is níoba spíonta ná é. Agus an

turas fada rompu. Mar, cinnte dhóibh, go raibh a dtriall ar

an Mumhain. Léigeadar scíth ag gach mainistir dár dtárladar,

ach go h-áirithe Caiseal Mumhan, agus Árd Fhíonáin cois

tSiúire. B'é Maolochtair ardthaoiseach na nDéisibh

d'fháiltigh rompu ag Ard Fhíonáin, thug scíth fhada dhóibh 'na

fhearanntas, agus b'é bhronn limistéir Leasa Móire orthu Cois

Nimhe nó Abha Mhór.

In Ard Fhíonáin an uair sin bhí gabhal dá bhóthar. Rian Bó

Phádraig siar ó dheas agus bóthar Gleann na hUidhre soir ó

dheas. Ba ghiorra go mór dóib Rian Bó Phádraig a triall ar

Lios Mór dóibh ach go raibh aird na gcnoc 'na gcoinne, is gan

iontu urmhór an duanaois d'fhulaingt. Thugadar an bóthar réidh

orthu, cé nach réidh bóthar ná bealach d'ard-rianta na

hÉireann an uair sin. Gan droicheadh ná caladh, ach pé cabhas

átha raibh an t-úisce éadrom a dhóithin ann le treasnú

d'imíodar soir is thugadar an cor siar ó dheas ag Gleann na

hUidhre. Ghabhadar le shleasa Dheighric Bhreo, go dtroiseadar

an machaire réidh ag an gCeapaigh, thimpeall cheithre mhíle

soir ó Cheapach Choinn. Thánadar cois Finn-uisc aerach, trí

Ceapach Choinn, an Ceapach a bhunaigh Conn na mBreach gCóir,

Rí na nDéisibh ansan dara chéad de'n gCríostaíocht d'réir

tuairim. Fuair sé a ainm de bharr a eagnaíocht is a

mhacántacht. Thugadh 'se gach breach fé mar thuilleadh.

Anois an bollán cloiche thá le falla i Sráid a Phóna i gCeapach

Choinn deirtear go bhfuil sé chóm cian-aosta le Conn is

gur uirthi a choróinníodh gach rí agus taoiseach na nDéisibh

uaidh sin anuas, dtí gur gcailleadar a réim. Cloch a Chúinne,

an chéad iarsma chiandúchais a theaspáintí do gach leanbh ar

an gcéad thuras chun an bhaile aige é. Cloch an tSuímhniú

agus an tSeanchais, cloch an Aighnis is an Mharga, Cloch

Cómhthionóil is an Chuileachta. Cloch má bhí sé liath,

riabhach nó donn seal ré di, thá chomh dubh inniu le haon

chloch iarta faoin súith. Ach bíodh Ceapach Chuinn mar bhí

tráth úd ar ghabh Mo Chuda Naofa is a chuallacht an bóthar

siar - Bóthar na Naomh go dtí an lá so. Is iomaí cor a chuir

sé ó shoin is leith de, dtí gur fhágadh fiú amháin gan an

teanga ba dhúchas di an tír le chéile. Idir Cheapach Choinn

is an Cheapaigh, tá ceantar Chill Chluithir, áit a raibh

mainistir eile, adúbhradh bhí níos sine ná Lios Mór féin.

Agus b'fhéidir gur chuir Mo Chuda agus a mhuintir fúthu ann

faid scíth.

Míle leastiar de Ceapach Chuinn, áit a bhfuil an reilig nú

anois, Reilig Dhéagláin, bhí cillín eile, is bhí sé amuigh ar

an áit gur ann a rugadh Naomh Déaglán Airde Mhóire. Carraig

Leidhbín ainm eile ar an áit. Cill na Carraige, cillín eile.

Cill dhá Sháile. Ainmneacha fháin ar an háiteanna san, fad is

mhair an Ghaelainn á labhairt.

Ansan bhí Baile an Easpaig, Baile na Sagart, Baile Mór na

Sagart, Baile Beag na Sagart. Is ní raibh na h-ainmneacha

san gan a bhfáth féin leo; is iad san go léir gach taobh de'n

Abha Mhór is i máinséar Mo Chuda. Go Lios Mór sea thagadh

muintir Baile na Sagart, Baile Fhínn, Carraigh na nGabhar

agus Suí Mo Chuda chun Aifrinn. Go ndéine Dira trócaire ar a

n-anamnacha go leir, idir Ceonaigh, Fhearailligh,

Geothagánaigh, Beaglaochaigh, Gormánaigh agus a lán eile acu

súd a mbíodh an seanchas ar a mbéala acu. Is fada siar mo

chuimhne orthu. B'iad do bhí líofa 'na ríomhadh as cionn

cláir.

Chonnacsa lá agat is tu ag áireamh céadta,

I dtigh mhór Baile na Sagart is na Cléire,

Mar mbiodh do bhólacht á seoladh chun féar ghlais,

Do láracha a seitrigh is do shiorraigh a léimnigh,

Do bháirín á fuineadh, is do ghreideal á téamh duit,

A riaradh ar lucht práinne is bochtáin na déirce,

Do bhean tí-se mín deas maorga,

Ón mbaile beag bán so lái' le Janeville.

Maidhlear Mallaithe

Is fada maireann ainm agus cuimhne ar dhuine dhrochcháiliúil.

Thráchtaidís siúd thar éis an céadta blian ar Myler Mallaithe.

Myler Mac Craith. Tréageadóir agus feallaire. Cneámhaire

agus ruagaire sagart, gurbh ionann acu é agus Murcadh an

Tóiteáin nó Cromail féin. Ba mheasaide sin gurbha dhuine

chlaon de'n gcine é, ach d'réir an tseanfhocail: Ón

áileacht bréantas, ón mhaitheas fabhat! Bhí a leithéidí ann i

gcónaí 'na madrái laithí le sála an tSasanaigh. Dhein Myler

mallaithe a lán éagóra ar réim chráifeach Leasa Móire, agus

éigean ar shagairt na Deoise. B'é creideamh na seandaoine

úd gurbh é Mo Chuda Naofa féin a thóig an caisleán álainn sin

ar bhruach na h-abhann. Bhí naofacht a baint leis dar leo,

seachas a bheith na áras cónaithe ag an Diúic. Nó gur shín

Myler a láimh mhallaithe leis; dhíol sé leis na Gaill é. Ní

h-ea go raibh aon chúis gearáin ar an Diúic. Bhí gairm an

fhir mhaith air, is bhí tionóntanas shona acu fé, fairis sin

bhí sé lánchabhrach le riachtanaisí na gCaitilicigh i Lios

Mór is thart thimpeall. Ach mar sin féin níor chúis maíte

do Mhyler san. "Íocfar go clainn Chlairne Chlainneacháin",

adúbhairt an guth ó Neamh. Íocadh le gráin is le fuaith i

gcuimhne na nGael le fealladóirí lá níos sia ná na seacht

nglún i gclainneacháin. # Agus Myler Mac Craith ag sean-

mhuintir úd Leasa Móire.

Saoir agus bramaigh

 Slán chun na h-abhann, agus ard-ghuth na ngleann,

D'fhágas-sa ann am aoibhinn,

A ainnir na gciabh, mo pheaca is mo phian,

Tusa mo chiall do mharbhaigh,

Tusa mo phian, mo ghalar is mo chiach,

Ní chroí thá id chliabh ach carraig!

Carraig cloiche. Ó charraig go stolla, ó stolla go bollán. Ó

bhollán go garbhóg. Ó gharbhóg go rúbóg, púintín, sligrín,

agus spalla. Na sligreacha is na spallaí de ghnáith na

slisigh a bhainidís na snoidheadóirí cloch amach le na gcasúir

is a siséil. Bhíodh na sligreacha an-oiriúnach chun na

gcloch a choinneáil chothrom suite aiges na saoir. Agus

líonadh na spallaí an chuais láir idir an dá shraith, le leaba

mhaith mhoirtéil fúthu. Is saoráidí go mór anois na brící ná

an chloich ag lucht foirgnimh. Tá eadhlaí gach céird

beagnach in éag ag an tsaoráid na laetheanta so. Níorbh iad

na saoir chloiche féin a snoidheadh na clocha ach an bramach -

saor ná leofaí dho lian ná casúr a thógaint na láimh, mar

sin fé ndear nár thug sé a théarma faoi dhintiúirí. Dar leis

na saoir dintiúrach ná raibh aon eadhlaí i snaoideoireacht

#, cé nárbh aon phleidhce an té sháiseodh iad leis an gcloich

d'oireadh dóibh. B'olc an mhaise ag an saor an iomarca

moirtéil a chur faoi shuíomh na cloiche, agus ar an snaoideoir

bhocht d'agaraítí é, muna shuífeadh an chloich ar a thoil

aigen saor toghail.

Ní raibh aon cheirdchumanntas ann an uair úd, ach muna

riail fé leith ag ceardaithe, agus comharthaí faoi 'na n-

aithnídís an ceardaí críochnaithe ón mbramach. Chonnaic mé

mórsheisear saoir chloiche a caitheamh uathu maidin inar

cuireadh an t-ochtú saor ag obair 'na measc. Chomh luath is

rug sé ar a lian, bhí a fhios acu nárbh fear le téarma é, agus

dhiúltaíodar oibriú 'na theannta. Cé gurbha chliste a suíomh

chloiche é ná urmhór de'n mórsheisear. Ach ba chuma san, bhí

an riail ann.

Bhíodh comhartha fé ndear ar gach ceardaí i gach céird a

thugadh a théarma, seachas an té nár thugadh. Bhí an phríntís

a dheineadh an ceárdaithe.

An Charraig

Bhí an charraig go minic áit

na n-ionad coinne ag lucht cumainn, nó laochra, nó gadaithe nó

buíonta eile a chruinníodh i gan fhios. Ba mhaith an scáth

luíocháin í i gcath le namhaid. Ba mhaith an t-áras codlata í

ag bithiúnaigh, amhail le Carraig a Chodladta ag Uaithne is a

dhá bhuachaill a barnaíl # dóibh ar Chúirt an Churraigh.

Ba mhaith í le linn na géarleanúna mar altóir do Mhac Dé. Bhí

carraigreacha ann ná leofaí láimh a leagaint orthu, ar eagla

eascaine na té chreidtí bhí curtha fúthu; gan fios nach gur 'na

ghadhar nó 'na chollach, nó 'na tharbh nó 'na chat a d'éireodh

sé chuchu. Bhíodh draíocht a baint leothu san ná feadar

daoine saolta. Ach go h-áirithe na galláin. Ní raibh aon

dearmad ar na seandaoine ná gur cinnleachtaí iad, is áit a

raibh leacht bhí uaigh. Bhí ceann acu ná raibh an-ard ar

pháirc linn féin, agus ba mhinic is sinn óg a théadh an

chinsealacht sa smior againn, rámhan a thabhairt linn is an

áit a romhar. Ach chrostaí orainn sin.

"Más mian libh bhúr gcosa is bhúr lámha is bhúr súile a

thabhairt slán libh, ná bacaigí leis an uaigh."

"An Uaigh" a thugtaí ar na leachta. Agus b'shin comhairle ár

sean-mhuintire dhúinn, agus go deimhin, chun bheith

fírinneach, ní dhóigh liom go mbeadh de mhisneach againn, cur

chúichi. B'fhéidir thar éis a tsaoil nach uaigh í. Cá

bhfios an liacht duine ghaibh a tslí 'na fhiantas do'n áit.

Ba léir go raibh daoine éigint ann tráth is go raibh an

chromleac ansúd in aici léi. Ba léir gur chuir duine, nó

daoine éigint insna cianta siar an bord chloiche úd ar a

seastáin. Ní raibh aon eagla ar an tsean-mhuintir a

shaothraigh an áit, an bord a chur ar a hionad, ach ní baol

gur bhaineadar leis an uaigh. Agus ní dócha go mbainfear,

mar ní béaloideas níos sia í féin ná a leithéid ag an dream

óg athá anois ann.

Mar an gcéanna, an chloch a mbeadh poll inti, ní chuirfí in aon

fhalla í ach níobh ionann falla agus claí. Chuirfí i

gclaí í.

"Ní uaidh féin a tháinig do'n pholl a bheith inti. Bhí láimh

éigint eile páirteach annsan."

Ach cérbh í an láimh? Daoine gurbh fhearr gan cur isteach

orthu. Is ní gan fáth a pholladar an chloich áirithe sin. Sin

mar adeireadh ár sean.

Is iomaí áit a dtug an charraig a h-aimn do. Carraig a

Droichid, Carraig na bhFear, Carraig a Chodlata, Carraig na

nGabhar. Agus cá bhfágfaí an Charraig? Agus Carraig Seac.

Áit chruinnithe na bhFíníní b'ea Carraig Seac, agus bhí se

amuigh ar an gCarraig sin, gur 'na choinne bhris Tarbh Donn

Uladh a éadan 'na fhíbín buile do, a teicheadh trí

thintírí Éireann.

Tráifidh a fharraige bhrúchtmhar,

Is silfidh gach cruacharraig deor,

Iompóidh an ghealach a cúl linn,

Is an ghrian gheal ní shoillseoidh níos mó.

Stollaí na bhFathach

Bhíodh sé mar sheanchas ag an mhuintir shoir agus ag an

mhuintir thiar, gur éirigh casmairt idir Fhionn Mhic Cumhaill

agus a mhac Oisín uair amháin. Duine acu ar stuaic na

gComarach agus an duine eile ar stuaic Mhaol Domhnaigh, dtí

gur chromadar a caitheamh chlocha le na chéile. Na clocha, is

ní clocha ach carraigreacha tréana, d'réir mar chaitheadh

Oisín carraig soir le Fionn, bheireadh Fionn glaic uirthi,

is chaitheadh i leataoibh í. Mar an gcéanna bheireadh Oisín

ar charraig Fhinn, is chaitheadh i leataoibh í. Bhí an

cleachtadh san acu ó ghlaic na liathróide san iomáint. Bhíodh

a báire ar dtúis ar an té dteipeadh an ghlaic air. Ach bhí a

mhalairt de chluiche ag an mbeirt sin, bhíodar a chaitheamh

coc-chrústáil # lena chéile le fonn a chéile a bhualadh leo.

Ar an bhfear óg sea chuaidh an báire, nuair theip an ghlaic

air, is buaileadh fan a chinn le crústa carraige ó Fhionn é,

agus b'éigin do éirí as. Níor bhuail Fionn riamh fear ar lár,

beag san a mhac féin. D'fhágadar na carraigreacha ansúd

scaipithe fé mar chaitheadar i leataoibh leo iad, is táid ann

go dtí an lá so, thoir agus thiar, agus adúbhradh, mar sin a

dtáinig dóibh a bheith ann. Stollaí na bhFathach bhíodh ag

daoine orthu. Is leír más ea gur siar thar a chúl a chaith

Oisín iad, d'réir mar bheireadh sé orthu, mar gur an ngualainn

thiar de'n chnoc athá carraigreacha Mhaol Domhnaigh.

B'fhéidir go raibh a dhóithin de'n rúscadh ag Fionn féin, ó

thugtar Suí Finn ar an spuaic sin thoir go fóill. Bhí baol

áfach gur fhág sé Oisín ar leathchuma, mar go bhfuil Baile

Fhinn siar tamall ón áit ar buaileadh Oisín.

 Drom ar Liag. An seanduine chaith trí chéad bliain i

luíochán droma ar bhárr carraige, dtí go raibh sé 'na thiompán

chloiche ón bhásta síos.

Clocha

An Chloch Liath. Carraig ar thaobh Chnoic na Faille, as cionn

na háite againne ag cabú amach ó thúrtán. Ní chuireadh an

saol 'na luí ar mo shean-athair nach fúithi a choigil an ropaire

Seán Maignéar a chuid creiche. Ach dial ar na clocha miona,

ba mhinic a chuireadh á bpiocadh sin, is éacht éigint éile

beartaithe againn níba spéisiúla i bhfad ná piocadh na

gcloch. Ach dála an ghréasaí bhíodh orainn chloí le n-ár

gceap. Ach níor bheannaithe-de na clocha san!

Romulus is Rémus, a cur clocha nirt a cosaint a réime.

Ó thúr Bhábail anuas dheineadh úsáid de'n gcloich in gach

daingean. Chímís fadó peictiúirí de'n dream thoghtha faoi úim

na daorbhroide a tarraingt chloch faoi laisc na n-

Éigipteannaí. Chonnaiceamair mar an gcéanna Samsan i mbun an

roch chasta thar éis a nirt á thréigint, is é i ndaoirse.

Ceárnait féin a chuir an bhró ar ghéarshruth is gur uirthi

féin a thit an tasc.

Séamas agus an Gobán

An Gobán Saor, an tsárshaor ag ioma leis

an gcloich. Ach dá ghliceacht é, féach mar bhuaidh Séamas

Paor, amadán ón mBán Fionn air, nuair theip ar an nGobán

uisce d'fhascadh ó dhá chlocha tiorma. Buachaill bocht b'ea

Séamas a mbíodh a mhaighistir i gcónaí sa mullach air de

bharr a cheataíochta. Dheineadh Séamas comhairle a

mhaighistir in gach ní, d'réir mar d'iarradh a mhaighistir air

a dhéanamh, ach go ceatach. Bhí an maighistir a dul as baile

maidean, agus thug orduithe a chuid oibre i rith an lae dho

Shéamas le déanamh.

"Crúigh na ba ar dtúis", adubhairt an maighistir leis, "ansan

cuir an capall ar théid ansan bhféarach is fearr. Ansan cuir

na caoirigh thar an áth chun an tailimh thall. Ansan.. "

""Fan go réidh a dhuine, thá tu a rith thórat fhéin!" arsa

Séamas, "conas a dtagann dom na ba a chrú"

"Á le cruite!" arsan maighistir go searbhasach.

"Agus conas a dtagann dom an capall a chur ar théid?"

d'fhiafraigh Seámas.

"Ceangail é a ghaim!" arsan maighistir.

"Agus conas a dtagann dom na caoirigh chur thar an áth?"

Bhí an fhoidhne a dul de'n maighistir san ngam buachalla bhí

aige.

"Déin cabhas dona gcosa!" ar seisean, is chuir chun imeachta.

"Fan go fóill a mhaighistir, " arsa Séamas, "cad dhéanfaidh me

i ndiaidh an mhéid sin?

"Teighir is bain uisce as na clocha tiorma, má oireann duit!"

arsan maighistir go seirbheanta.

Na ba ar dtúis, rug Séamas leis chun na ceartain iad is níor

thug sos ná suaineas do'n ngabha, dtí go mbuail sé cruite fé's

na ba. An méid sin déanta aige rug sé an capall leis ar

adhastar is cheangail de charraig chloiche i lár na páirce é,

áit a raibh an féar chomh lom is nár dtáinig don chapall

liobar ná fiacail a chur ann.

An méid sin déanta aige, rug sé na caoirigh leis chun na hátha

is ghearraigh na cosa ós na glúine díobh is dhein cabhas

treasna na hátha do chosa na gcaorach. Ansan d'imigh sé chun

uisce bhaint as an clocha tiorma. Bhí sé i bpúnc conas san a

dhéanamh. Chuimhnigh sé ar gach seift, is bhí a dul de,

nuair tháinig sé ar a raibh saor cloiche - an Gobán - ag obair.

"is maith mar shuíonn tu na clocha." Arsa Séamas leis.

"Níor chuaigh ao rud riamh de'n nGobán Saor a dhéanamh le

clocha!" arsan Gobán. Thug Seámas fé ndear piúintín grutha is

bainne ramhar, bhí ag an nGobán i gcóir a bhéile. Rug Séamas

leastiar dá dhrom é, agus ar seisean leis an nGobán:

"Tá sé amuigh art, ar seisean, "gur féidir duit ao rud is áil

leat a dhéanamh le clocha ach amháin uisce bhaint astu."

Níor thaitnigh an chainnt sin leis an nGobán as comhair a mhic

is a lucht oibre bhí i láthair, an fear a raibh a cháil ar

fuaid leath an domhain.

"Ní fear ciallmhar a dhéanfadh a leithéid de chainnt

sheafóideach!" arsan Gobán.

"Siní an obair thug mo mhaighistir domhsa ar maidin le

déanamh," arsa Séamas.

"Agus beidh sí gan déanamh!" arsan Gobán.

"Ní bheidh, má thagann tusa anuas ó'n scafall is mise a ligint

in airde," arsa Séamas.

Tháinig an Gobán anuas, is scaoil Séamas in airde.

"Sea anois, " arsa Séamas, "caith aníos chloich chugham."

Chaitheadh. "Cloch eile," arsa Séamas.

Chaitheadh cloich eile in airde chuige.

I gan fhios dóibh chuir sé an gruth idir na clocha, agus ansan

as a gcomhair. Fháisc sé an dá chloch ar a chéile is siúd

anuas an meadhg ón ngruth. Bhíodar cinnte gur bhain sé uisce

as na clocha, is chaith an Gobán géilleadh go raibh buaite

air.

Nuair tháinig an maighistir abhaile fuair sé na ba 'na

luí, gan iontu seasamh leis na cruite fúthu nár thaitheadar.

Fuair sé an capall ceangailte de'n gcarraig galláin gan ann

teacht ar an bhféar breá thart thimpeall air. Fuair sé na

caoirigh ag an áth gan cosa fúthu, ach a gcuid chos mar

chabhas san áth. Agus i ndeireadh an lae bhuail Séamas abhaile

chuige.

"Cá rabhais go dtí seo?" d'fhiafruigh an maighistir.

"Bhí mé a críochnú na h-oibre thugais dom le déanamh, a baint

uisce as na clocha!" arsa Séamas.

"Cad d'imigh ar na ba?"

"Dubhairt tu liom cruite chur fúthu!" arsa Séamas.

"Agus dom chaopall ná raibh greim le n-ithe rith a' lae

aige!" arsan maighistir.

"Dubhairt tu féin an lá faoi dheireadh, gur in aice an chnáimh

is blasta í an fheoil, agus dá réir sin is in aice an carraige

is blasta an féar", arsa Séamas.

"Agus mo chuid chaorach?"arsan maighistir.

"Dubhairt tu liom cabhas a dhéanamh de na gcosa!" arsa Séamas,

"agus bíodh a fhios agat leis gur bhaineas uisce ós na clocha

tiorma is gur bhuas ar an nGobán Saor féin, agus is cliste an

fear é ná tusa. Is bíodh agat feasta - ní fear ciallmhar go

hamadán!"

Cloch Labhrais a thug an t-éitheach do'n mbeirt a bhí a

suímhniú a chéile, agus ansan scoilt 'na dhá leath.

An phóireoigín a shunceálann go tóin na farraige, is an

long trom teann d'fhanann go luaimneach ar a barr.

Tosach loinge clár, tosach átha clocha,

Tosach flaithe fáilte, tosach sláinte coladh

Deireadh loinge bá, deireadh átha loscadh,

Deireadh flaithe cáineadh, deireadh sláinte osna!

Gallán

Galláin. Cloch cimilte, is cloch líte. Bhíodh sé amuigh ar

na galláin go dtógaidís crot daonna orthu istoíche, ós gur

dhaoine chuireadh fé draíocht iad. An fear a chuaidh a romhar

fé chionn acu oíche is nuair dhírígh sé é féin thar éis pas

maith a romhar ní gallán a bhí ann ar ao chor na sheasamh ach

fathach is cuma mhallaithe air chuig an fhir bhí a romhar.

Geallaim duit nár fhain an fear le na thuilleadh. Ní

raibh poll ná póirse ar an áit an lá na dhiaidh sin, ach na h-

úirlisí chaith sé uaidh le an chuid sceimhle, 'na seasamh i

gcoinne an ghalláin.

An liag mar an gcéanna, níorbh as do'n té théadh a romhar

fúithi istoíche más ar thóir ór na nDanes é, mar go

gcuiridís siúd an gruagach á aoireacht. Ach do'n té mbeadh an

t-ádh leis, ní raibh glór níoba bhinne ná glór na leice

bodhaire. Faoin leic sin sea bhíodh a bhreith nó a

chailliúint, ór nó máchail coirp.

Is dóigh liom anois go bhfuil gach saghas cloiche is carraige

aimsithe againn, d'réir an leabhair is mo chuimhne-se ar lucht

a tseanchais.

Poill

Cuir do cheann i bpoll an iarta,

I gheobhaidh tu pé foirtiún is toil le Dia dhuit.

Ba bheag an poillín é poll an iarta do ghnáith. Poillín

ina gcuirtí rudaí miona i gcomhad. Piúintín peaindí nó gudaí

do'n leanbh. Píopa an tseanduine, nó boiscín snaoise na

caille. Snathada is méaracáin bean tí, agus ba mhinicí

folamh é.

"Dá gcuirfinn rud a bpoll mo chluaise nó i bpoll tarachair

uaibh, gheobhadh sibh amach orm é!" adeirtí linn nuair théimís

a póirseáil, is bhíodh earra éigint ar iarra as ár ndiaidh.

Duit-se tháim á insint

A phoill an fhalla, a phoill an fhalla,

Go bhfuil dhá gabhairín bhuí agam

Is mínsín bhainne, mínsín bhainne!

Briseann siad mo chroí-se

Gach oíche is maidean,

Oíche is maidean.

Caithim clocha an chlaí leo,

Is téid abhaile, téid abhaile!

Níl árthach agam na gcrúfainn iad,

Ach im hata, ach im hata,

Scaoileann sé sin tríd é,

Ar fuaid a mhacha,

Ar fuaid a mhacha!

Nuair ná teighim a rince

An Heelan' Laddie, Heelan' Laddie,

Síos agus suas an staighre ,

Lena Heelan' Lassie, Heelan' Lassie..

Sin an port a mbíodh cluais phoill an fhalla ag eisteacht leis

d'réir mhnaoi an phoirtín bhéil.

Poll an gCaorach.

Ní raibh gleann ná sruth ná bhíodh poll nite na gcaorach ann.

Poll maith doimhin fairsing a bhíodh ann. Ní mhór do san,

chun caora a sheasamh nó a shuí go muineál ann chun an olainn

a ní roimh bearrachán. Ní raibh aon trácht ar an buataisí

arda an uair sin. Seana bhríste raibh a ré caite, is seana

pheidhre bhróg gan stocaí sea chuireadh fear an níocháin

uimig, is níor mhór do neart na ghéaga mar nár bhfuirist caora

maith cothuithe a chur dá boinn in aghaidh a cuid speachaíola.

Níor thaitnigh an t-uisce riamh le caoirigh, óir ná bíonn

anntu snámh, nuair shúitear an olann. Ní raibh dlí tomadh na

sainlíochta Is amhla cheannaíodh gach duine caintín le

leigheas na gcaorach. Ní na lacht a bhíodh súd, ach na

chíste bog stóinsithe. Trian de a leigheadh i ngalún uisce

te, na lacht reatha is nuair fhuaradh sé, é a chur leis na

caoirigh. Is amhla dheighiltí an olann faid slat na droma

agus an lacht a dhortadh faid a dhroma is ritheadh an lacht

tríd an olann síos le cliathán na caorach. b'shin leigheas ar

claimhe, ar sciortáin, agus míolta eile a chiapann chaora, ach

go háirithe i n-am an bhrothaill, nuair bheireann an

chuileoig ghorm a cuid uí i mbroghais na gcaorach, is thagann

goradh 'na gcnathacha is ngiorracht aimsire, go n-ídeoidís

caora 'na beathaigh dá ligtí leo.

Poll an Easa.

Is gnáthach poll doimhin uisce fé thitim easa, mar mbristear

cúr is coipeadh faoi thréan cascadh # an uisce.

Poll Catha. Poll Mór ar an mBandain in aice Ceann tSáile.

Deirtear gur báthadh a lán Gaeil is Gaill le chéile ann le

linn na catha.

Poll an Uisce. Lochán doimhin i nGleann Eatharlaigh, áit a

ndúradh a báthadh an Sagart Ó Sé aiges na Gaill, Oíche

Nollag, is é ar a shlí chun Aifreann an Mheán-oíche a léamh dá

thréad scaipithe le linn na géarleanúna.

Poll Átha na Saighdiúirí. Poll i gCeantar na h-Uidhre mar

bháthaigh Uaithne is a bhuachaillí na saighdiúirí ghabhadar i

gCúirt an Churraigh.

Poll a Phúca. Ní beag mar scéal ar a ainm.

An Poll Dorcha. Poll an áit éigint in aice an Churraigh

Mhóir, mar a deirtí chuirtí na tiarnaí mallaithe, a chuirtí dá

réim - seacht nglúin díobh thar éis mallacht na baintrí orthu.

Dubhradh gurbh amhla bhí mac ainrianta ag an mbaintreach is

iarr sí ar thiarna óg an Churraigh a mac a thógaint faoi

na rian is é a smachtú, dtí go mbeadh an drochstraidhn a bhí

ann maolaithe.

Thug an tiarna leis an garsún is smachtaigh d'aon iarracht é,

mar gur chuir sé téad faoin muineál aige is chroch ó ghéag

chrainn é. Nuair fuair a mháthair scéala ar an mbeart caillte

chuaigh sí ar a glúine is chuir mar mhallacht is mar íde

orthu gan oidhre acu a shaol bheathaigh a thabhairt leis san

gCurrach, amach go dtí an seachtú glún. Is feasach gur thit

tionóisc éigint do gach oidhre acu, a chuir ó rím# beatha é,

beagnach go dtí an lá so.

Poll an Phoirt Mhóir. Poll ar an Abha Mhór in aice Maigh

Alla mar raibh a ghnáis ag an ropaire Dónall na Cásca, áit

inar mharaigh sé Máiréad Ní Cheallaigh, an bhean a dhíol leis

an Gaill é.

Poill bháite iad so go léir - gan trácht ar a liacht poll i

dtalamh beag agus mór. An Poll Báite agus Poll na gCroppies

'na measc. Agus dar ndóigh nach poll a rinneadh i Reilig a

tSléibhe, nuair ná raibh am ná uain ar uaigheanna aonair a

ghearradh dosna créatúirí bhí á dtraochadh gach nómant ag an

ngorta is ag an bhfiaras.

Nuair cuireadh cluasa asail ar Mhídas do pholl sa talamh sea

inis sé a rún. Bhí súil aige go gcoinneodh an poll an rún san

is caidhp mhór a foiliú a chluasa aige ó amharc a tsaoil. Dtí

gur fhás an luachair ón bpoll, is ar mhí-ámharaí an domhan do

Mhídas, chuireadh cluasa ar an luachair, a scéith an rún leis

an ngaoith, is scéith an ghaoth an rún ar fuaid a tsaoil, go

raibh cluasa asail ar Mhídas na Méar Óra. Chailleadh le náire

é. Is annamh a choinníodh ar rún, agus sin mar gheall ar

pholl sa talamh!

Dhon Uaimh sin síos. 

Ar fhíor a pearsain d'aithin me ar éigint,

Aoibheall chleasach na Carraige Léithe,

Leag sí a láimh ar chlár lag m'éadain,

Is rug sí in airde as m'áras féin me.

Do tharraing an fháthbhean mhánla leí me,

Gur stadamair láimh le báinsín féirghlais,

D'amharcas uaim a ngluaiseadh gaoth as,

Sceacha ar a bhruach leastuas is fraoch glas,

D'fhiosraíos de'n stáidbhean bháinchnis bhéasach,

Cé'n seachrán fáin 'nar b'áil léi mé chur?

Thug sí freagra go haibidh is go héasca,

Ná cuireadh beart ar bith fearg ná fraoch ort,

Ná déin íontas de chúrsáí an tsaoil seo,

Ná tréig mise go bhfillir is ní baol duit.

Radharc ná bhfuair fir Thua'Mhumhan is léir

Go bhfaighirse uaimse is luacht do shaothair,

Gluaisimís i ngeimheal a chéile,

Dhon uaimh sin síos ar éirí an lae ghil;

Go bhfeacamair uainn ann cuanta is géarmhuir,

Is Acheron fuar a gluaiseacht taobh linn.

Seo an t-anach a ngabhann an dream so d'éagann,

Gach anam is samhailt i ngeall a daortar,

Na mílte ceann bhí ann go déarach,

Ná faigheadh dull anonn thar abhainn le réiteach,

Ní hionann mar shileann ó Virgil san Aéneid,

Gurbh le uireasa a gcoirthe ar an saol so,

Ach slóite chaitheann le rabairne a saothar,

Ag ól is a cearrbhas go bhfainid gan ao rud,

Gan cabhacán # acu ná an leithphinge déanach,

Le tabhairt do'n chaladh muna nglacaid mar dhéirc í,

Sé chloisinn-se a rá ag lucht ráite is léann é.

Gurbh é duine bhí i mbád ann Cháran méirscreach,

Deirim-se leo gur dóibh is bréag san,

Ach cleithire mór de phór na hÉireann,

Bhí i mbun seanbháid á thiomáint go saothrach,

An díth'reach galánta, Conán na Féinne,

Croiceann dubh fóisce ar a thóin mar éadach,

Is cá bheag go deo mar chomhartha an mhéid sin.

Uaimheanna

Is maith mar rinneadh úsáid de bheirt den bhFéinn ar an

saol thall. Conán Maol a thiomáint an bháid an caladh anonn

le samhailtí na marbh, agus Oscar le na shúist ag geataí

Ifrinn a pléascadh an dream damanta, sar dtéidís isteach faoi

pheanaid go leor. Ós don Uaimh atháimíd a tagairt, thar

uaimheanna eile na tíre is dócha ná feaca sárú uaimhe seo

hIllium fé mar chonnaic Donncha Rua thíos do. Bhíodh

uaimheanna na Fiannaíochta mar an Uaimh Lasrach, Uaimh an

Caillí Ruaine. Cat na hUaimhe thíos. An t-iomaí ba mheasa

ag gaiscíoch na fathach, Uaimh na gCnámh. Uaimh in aice Dhún

Gharbhán, ná feadar éinne beo conas mar dtáinig dos an cnámhna

go léir a fuaireadh inti bheith ann. Cnámhna bheithígh bheag

agus mhór ná raibh aon aitheantas orthu in Éire riamh, d'réir

tuairimí na n-eolaithe. Arbh amhla éagadar ansúd le chéile,

arbh í an mhuir a scuab isteach ann ó am go ham iad, nó an

daoine éigint a bhailigh iad ar fuaid an domhain? Nó cia'n

fhaid ann dóibh? Bhí uaimh eile ag an Teampall Geal, ná raibh

an-fhada ó bhaile, ach ní fheadar mé a raibh aon bhaint ag an

dá uaimh le na chéile. Ná ní fheadar me cad a rinneadh leis

an cnámhna úd, nó ar bhaineadh an fheidhm riamh astu.

Uaimh an Phoill Ghránna i nGleann Eatharlaigh, áit a dúbhradh

nar chaith Seáthrún Céitinn seal dá shaol ar a theicheadh

ós na Gaill. Bhí sé amuigh ar an uaimh sin gur rith sruthán

fíor uisce thóiristi, agus an té raghadh thar an tsruthán san,

ná raibh fáil ar filleadh go bráth aige. Chreideadh a lán gur

ar an taobh thall de bhí Tír na nÓg. Agus ba mhar a chéile

Tír na nÓg agus Ilium úd Dhonncha Rua acu, ó tháinig gur uaimh

fé thalamh an bealach chuchu araon. Oisín na thámhchodladh i

dTír na nÓg, is na dhiaidh sin b'fhéidir 'na Rí. Conán Maol

'na chaladhóir ar an abhainn fhuar gheárchaiseach is gan

d'éadach air, ach peilt caorach thar an gcaoldrom aige; gan

d'éagsúlacht 'na shaothar leathúil ach anonn is anall an

caladh, a cartadh na samhailtí thart.

Eachtra Dhonncha Rua

Sórt saoil eile gan dearmad an Ilium úd a dhearc an file is a

rá gur dream iomráiteach na gcian a chur a saoil díobh arís ar

an bport thall. Cuimhne i bhfad siar agam é, mo mháthair,

beannacht Dé le na hanam a chlos ag aithris na h-eachtra so

cois tine. "Eachtra Dhonncha Rua" bhíodh aici uirthi. Ba

bheag a bhí idir í agus an Fhiannaíocht a bhíodh ar siúl,

maidir le tuiscint is peictiúir meabhrach na hóige. Aoibheall

is an file i lúib uillinn a chéile a déana chun na habhann,

faoi channcras # fhir an bháid, a chuir air stad, agus lascadh

teangan a thabhairt ar an tSí-bhean:

Nuair chonnaic sé Aoibheall bhinn is me aici,

Chroith sé a mhaoil is ba scíosmhar a féachaint

Bhúir mar tharbh go feargach fraochmhar,

A chrústa mallaithe, a chaille is a mhéirligh,

Cuma mar thugairse duine i gcrot daonna,

San áit ná tigeann aon sciolla de'n chré ar bith?

Dá m'fhiú liom mursantacht cumais a dhéanamh,

Rúiscfinn thusa is do ghiolla mar aon leat!

Fóill, a churaidh, arsan mhiochairbhean mhaorga,

Tóig do chuthach is glac iomachair réitigh!

Duine fá bhuairt do fuair me i ngéarbhroid,

De'n gcine mhór is d'uaisle Éireann!

Rug an macámh ar bharr mo mhéara,

Dhein sé gáire go hard is béiceadh,

Le fuaim a ghutha, chroitheadar spéartha,

Chuala an Chruinne é, is chuir Ifreann béic as.

Teigheam thar sruthán san gcurrachán caol dubh,

A déanamh an aicearr go cnocáinín aerach,

Rángamair anaighe #, mar raibh geataí gan aon ghlas,

Ait a raibh maistín a glamaíl gan traochadh,

Níor bhréag ag Virgil adeir ina véarsa,

Gurbh é siúd Cerberus a theibheadh # an réiteach,

'Na chodladh ar cheart-lár an chosáin is gan fé sin,

Ach soparnach piseáin, a srannán is a séideadh.

Do rug an fear fóirnirt do phóir ghil Éireann,

Go dubh ar a scórnach le fórsa a ghéaga,

Níor lig do'n madra feacadh na staonadh,

Go ritheamair thairis faoi eagla ár ndaothain,

Ná níor stadamair go barra cnoic de'n réim sin.

Mar chaitheamair seala a machtnamh is a féachaint,

Go bhfacacamair uainn an slua ar gach taobh dínn,

A tarraingt magcuaird is a ruagadh a chéile.

Féachsa thall ar chlann Ghadélas,

Agus bantracht mhodhúil na hÉireann,

Féach mar leanaid an aicme i dtréanrith,

A bain préamhacha as thalamh

Dá gcartadh is dá dtraochadh!

Sé shamhlóinn féin ón gcaint sin, ach fé mar thagadh dúinn

féin go minic i bpas sugradh - a stoitheadh stumpaí cabáiste is

á gcaitheamh 'na chéile, idir phréamha is chré; go minic i

gcontúirt a chhéile a chaochadh leo. Ach ní fheacamair sin ag

imirt Chlainn Ghadélas dhúinn.

Sléibhte

Beir beannacht óm chroí go tír na hÉireann,

Bánchnoic Éireann Óigh,

Dona maireann de shíolradh Ír is Éimhir,

Ar Bhánchnoic Éireann Óigh.

An áit úd 'nar b'aoibhinn binnghuth éan,

Mar shámhchruit chaoin a caoineadh Gaeil,

Sé mo chás bheith míle míle i gcéin,

Ó Bhánchnoic Éireann Óigh!

Is léir gur mó cuimhne agus tnúthán fear a tsléibhe i

ndeoraíocht, ná fear na míntíre ná na cathrach. Táid mar

shamhlódh na cnoic is na sléibhte choíche ag glaoch chuige.

Diamhaireacht an gháire is an dheoir. Gáire ina scálaí gréine

is an deoir, ina gcuid scráibe agus ceo.

Chomh haosta leis na cnoic, is an ceo as a gcionn. Seanrá

na gcian. Dá dtagadh dosna sléibhte labhairt ba spéisiúil na

scéalaithe iad. Bhíodar 'na dteorainn idir dhúiche is

chondaethe. Bhíodar mar chosaint idir aicmithe is lucht a n-

aimsithe. Bhíodar mar scáth síon ó bhrúchtaíl na spéartha.

Bhíodar 'na gcraobh-chúmharta # faoi na nglaiseacht is a

gcorcar. Bhíodar comhluadrach is bhíodar aonrach. Bhíodar

cuileachtúil is bhíodar uaigneach. Níor dhearcaigh Gael

íogaireach riamh ar shliabh ná ar chnoc gan smaoineamh siar ar

an allóid. Bhí lá eile acu mar shléibhte, bhí laetheanta,

blianta agus cianacht eile acu, mar shléibhte. Bhí gileacht

agus glinneacht eile acu mar shléibhte. Bhí doircheadas is

duairceas eile acu mar shléibhte. Bhíodar ann b'fhéidir

le cianta sar ar dhearc an tsúil dhaonna riamh orthu. Gaiscígh

agus fathaigh iad nárbh fhéidir a threascairt. Bhíodar go

fuinniúil ar a mbonnaibh. Bhí cois i dtaca agus glúin i nglia

acu, ná bhogfadh corraíocht ná cómhraic. "Séide na gcnoc is

na sléibhte". Ach sheasaíodar beag beann ar gach stoirm is

rabharta.

Suíomh na sléibhte. Shuíodar ansúd ar dtúis fé mar shuífeadh

cearc ar nead, nó mar shuífeadh madra ar a thiarpán. Shuíodar

chun seilbh gan léas a ghlacadh ar a suíomh ach ó Lá an

Chruthatais go Lá an Chríochnaithe. Chuir Dia ann iad. Ach

ní chuirfeadh cumhacht daonna as iad. Ní thug an mór-

chuid acu riamh ach garbhfhásach. Bhí sé ráite go rabhadar

seal den tsaol na gcoillte. 'Na bhfiantas do'n bhfiantas. An

torc, an mictíre, an broc, an sionnach, an fiolar agus fia na

mbeann ón eilit 'dtí an eilc. Bhí, adúbhradh, an ithir go

héatrom, agus mheachann fás go luach. Ach leasaíonn an choill

í fhéin le dreochant an fhásaigh. Dhoimhnigh an ithir, ithir

shúiteach.

Móin

Agus b'í an ithir sin agus druiféis na gcrann is

na mbile an mhóin a bhaintear gach Samhradh i n-aghaidh tine

an Gheimridh. Ní léir go dtéann baint na móna an-fhada siar,

ar na sléibhte againn féin, mar ná raibh cónaí 'na n-aice. Go

dtí tuairim is céad go leith nó mar sin de bhlianta. Ó ba

leis an maighistirí na sléibhte, b'ionadh mar luaileadar a

leithéid de romharacáil ar shleasa na sléibhte. Cosúil le

comair is le coinegéir an polladh is an réabadh deineadh orthu

ar thóir na móna. Ach b'ionann is bia beagnach aiges na

daoine í mar mhóin. Cuid acu gheibheadh cóngarach go leor

dóibh í, agus a thuilleadh mbíodh orthu í a bhaint in áit ná

féadfái capall faoi thrucaill a thabhairt faoi 'na dheín, ach

an carra sleamhnáin. Muna mbeadh an dua gheibhthear léi á

baint is á sábháil is saor an t-abhbhar tine í ag lucht a

tsléibhe. Bhí tamall de'n saol a bhfuightí leathchéad

ualach di ar choróinn sa mbliain. Coróinn is

púnt faoi láthair nó mar sin iarann an maighistir ar thrí

fichid ualach. Ach ní bhíonn bac ar éinne an dá oiread a

bhaint mar ná cheistíonn éinne é, thar éis an táille bheith

íoctha.

Thugas fé ndear le déanaí go bhfuil an tsleán , an gruibín is

an bhaisín as acu anois á baint ar an sliabh. Dealraíonn sé gur le

rámhainne a scailptear amach anois í, gan aon ghlanadh

bruaiche. Chuige sin sea bhíodh an bhaisín. Basóg rámhainne

an bhaisín a mbíodh díobháil fé leith uirthi chun luí

leibhéalta leis an talamh. Ón gceártain faoi leith í, agus

í chómh géar le rásúr. Níor mhór di sin chun an scraithe is

préamhacha an fhraoigh a ghearradh. Lomaraítí láthair ar

an scair, chun an fód glan d'fháil. Dhá úirlis mar a chéile

an gruibín is an tsleán, ach amhain go mbíonn sciatháin ar an

tsleán ná bhíonn ar an ngruibín, ach b'éatroma le láimhseáil an

gruibín.

Théightí amach ar maidin lá móna is ní chastaí go dtagadh an

clapsholas. Thugtaí gach a mbíodh riachtanach idir árthaí

agus bhia amach ar an sliabh. Lastaí tine agus geallaim gur

bhlasta go mór againn an bia leasmuigh ná leastigh. Cad eile

thastódh ó fhear amuigh ar an sliabh, ach cupán maith tae, is

císte bácúis, a phíopa is a dhóithin tobac. Taitneamh gréine,

an píobairín fraoigh a gabháilt a phoirtín is an fuiseoigín

rua ag éirí le na cuid ceiliúra san aer. Mairg an té

bheadh uaigneach in a leithéid de léargas. Diamhaireacht na

diúlra, ó chrónacht a tsléibhe go goirmeacht na rinne in

airde, is an óige a baint aoibhneas astu. Dia go deo linn,

agus ceo na cathrach anoir mar shuantraí le nár

seanóireacht!

Crainn

Cad dhéanfaimíd feasta gan adhmad,

Tá deireadh na gcoillte ar lár!

Ná déin moill i gcoill, nó is uaigneach agat é. Is uaigneach

áit í an choill it aonar. Ní fheictear an choill le neart na

gcrann.

Is dócha ná fuil aon áit is uaigní do dhuine bheith ina

aonar, ná i lár coille. Bíonn aeracht a baint léi, a

mhothaítear ach nach féidir a mhíniú. Is geall é leis an

gciúineas a thagann roimh stoirm. Méadaíonn sé d'réir an fhaid

is théightear isteach inti. Go dtí go mbeadh dh'fhonn ar dhuine

teicheadh aisti chuig an léargais leasmuigh is an fhairsinge

mhothaítear seachas an dlúthcant leastigh. B'fhéidir gur de

dheasca briseadh léargais é. Nó b'fhéidir gur d'réir neart nó

laigeacht na lútha é. Nó b'fhéidir gur de dheasca cúngais

meabhrach a ghoilleann ar dhaoine áirithe é. Nó b'fhéidir go

raghadh daoine eile isteach inti, ar mhaithe leis an gciúineas

agus an t-uaignis is áil lena chroí is go bhfaigheadh an

faothamh san na faigheadh sé in áit ar bith eile. Daoine

gur fearr leo an t-aondrach # is an t-uaigneas, ná comhluadar

is ná cuileachta ar bith. Bíonn crainn ann leis a ghoilleann

ar dhaoine breis ar a chéile. An crann giúise d'fhásann go

h-ard, díreach lomcholpach beagnach go dtí ná bharr, is

cuireann an lí righin ghreamaithe tríd. Bíonn sé go maorga,

uasal ann féin, ach ní teolach i ngradam é ar cúinse éigint

nach féidir a thomhas. B'fhéidir gur d'easba clúdach agus

fothana fé ndear san.

Bhí fathach ann fadó a raibh coill ghiúise in aice a chaisleáin

aige, agus gach duine dá ngabhadh a tslí nár thaitnigh leis,

nó mbeadh ollmhaitheas aige a shantaigh an fathach, ná iad

a thabhairt chun na coille dtí go bhfeicfidís an neart do

bhí ann. Bheireadh sé ar chrann téagartha giúise agus lúbach

go talamh é. Chuireadh sé an duine bocht eile ar scaradh

gabhail ar bharr an chrainn a raibh greim aige féin air.

Ansan scaoileadh sé leis an gcrann a d'éiríodh le luaim

fhuinneamh in airde arís is chuireadh an duine bocht ar a

bharr a foluain san aer, is go ndeantí steig meig de ar a

thitim go talamh do. Bhí sé fhéin nó a chuid ansan ag an

bhfathach ar bheagán dua.

Ba gheall le purgóid ag daoine an lí a bhriseann trí choirt na

giúise, póireoigín de a shlogadh, agus ghlanadh sé an goile,

agus na hinnibh ón tsail ghoilleann orthu. Adhmad maith

righin í agus ba ghnáthach cúplaí cinn tí, taobháin, agus

dréimirí a dhéanadh aisti. Sí an ghiúis tuirpín is gnáthach

in Éire. Amuigh ann sna bogachair theo sea fhásann an ghiúis

pice, # an t-adhmad is gnáthaí a chur ar theampaill is ar

fhoirghnimhí mhóra eile. Adhmad a ghlacann le lacht snasta go

héasca, ach adhmad a ghlacann le tine níos éascaí fós.

An dair ríoga, buainteas cruadhacht agus righneacht. Trí

chéad bliain a fás. Céad ar lár, is bhainfí an donn, buan as

a chroí mar chlár. Bíonn an gráinne mion snamach san dair

Ghaelach, agus tóigeann sí an snas go héasca. Bíonn an

gráinne leabhair garbh san dair Ghall agus ní mór ana

chuid líonadh uirthi, sara mbíonn sí mín chun snasta. Is mó

de'n soillseachán a bhíonn sna daraí thar lear ná de'n

ngráinne. Brainnse de chéird an phéintéara sea an

ghráinnéireacht, ealaí thá a dul in éag anois. Táim féin ar

dhuine de'n mbeagán a leanann de'n tsean-nós.

Ní maith mar adhmad cinn tí an dair dála is adhmaidí eile

cruaidh, de bharr na h-íle bhíonn iontu, is bia ag an gcearóg

tollta iad, is le h-am toilltear iad muna bhféachtar as a

ndiaidh.

Déintear trioscán is dóirse, úrláir agus a leithéidí ón dair.

Cuirtear leis i slata na bhfuinneog leasmuigh í, ach is olc an

earra ann í, mar ná ghlacann sí go buan an phéint a

choinneodh an fliuchán aisti. Scollann # [sciollann?] sé 'na riastái le teas

is le húracht. Níl aon ní a choinníonn chomh buan í le h-ola

lín beirithe a theannadh leí ó am go h-am.

Ní raibh gadhar ná coileán díobh ar phátrún ná ar aonach

ná déineadh Raidhrí álainn, cadás díobh le na chaoldair.

Buinneaín de sea bhíodh ag lucht na mbaitíní a ghabháilt a a

chéile fadó in aimsir an gCarbhat is na Veistíní.

Is dealbh an scéal é á leámh ag Gallchoin,

Gurb iad Clanna Gael athá a deánamh an achrainn,

A greadadh a chéile faoi ghné gach seana-cheirt

Veast agus carabhat bán do thréig!

Ar eagla ná beadh an dair righin a dóithin is luaimneach san

mbéim, shútaí in uisce fiuchta í dtí go n-atadh an choirt

uirthi. Ansan chuirtí sa tsimné í chun tiormú dtí go mbíodh

an choirt seargtha. Níor mhiste ansan í a bhreith chuig an

ghleo. Bhíodh ailpín ar cheann di agus an ceann eile di

bindealaithe le snáithe céireach, chun ná beadh aon tseans

aice sleamhnú ón ndóid. Is gan aon úsáid eile a dhéanamh di

ach chun cnap a chur ar cheann dhuine éigint eile. Bheadh

buinneán de'n bhfuinnseog díreach chomh righin leis an dair,

ach amháin ná bheadh aon mhuinín aisti, ach go mbriseadh sí le

fiaradh an ghráinne mar dhéineann na camáin uaireanta. An

fear go gcliseadh a mhaide air i mbualadh na bhfaicsean bheadh

sé chomh maith aige síneadh siar.

Seán Brún

Ós a trácht ar bhataí é, go ndéine Dia trócaire ar na mairbh!

Bhíodh Seán Brún bocht ag imeacht 'na bhainín agus droinn air.

Níor fhéad an fear bocht a dhrom a dhíriú toisc laigeacht a

chaoldhroime, ach mar sin féin b'fhearr leis snámh leis ar a

chromadaíl na taca bhaint as bhata lámha. Shnámhadh sé leis

gach maidean míle go leith slí, ná raibh réidh le taisdeal a

thriall ar an mhainistir, mar thugtaí obair éatrom do le

déanamh, ag cóiriú na nglasraí, is a ní na bprátaí agus mar

sin. Firín beag teasaí bhí ann a mbíodh a chnap féin ag gach

éinne air le fonn éa a chur ag aighneas. Agus léifeadh sé

lochtaí na seacht sinsear orthu súa a séideadh féig. Agus

geallaim gurbh fhada siar a chuaig a eolas ar chine gach

dailtín díobh. Bhíodh a dhriotháir féin chomh ceaifreach le

cách, agu b'shin taoile an rabharta in dáiríre. B'é sin Liam

Brún, Thuar an Fhearthainn, a thug roinnt béaloideasa do

Sheamas Ó Duilearga blianta siar.

Thug Liam ualach adhmaid abhaile lá ó fháschoille an

mainistreach, agus bhí buinneáin dheasa dhíreacha na measc.

Bhí Seán bocht istigh cois na tine nuair leag Liam an t-

ualach.

"'Bhfheaca tu éinne thiar?" d'fhiafuaigh Seán.

"Ní fheaca me éinne ach an Suibhneach".. arsa Liam,

"An abhar bataí croise do Sheán athá a dtabhairt leat agat?"

ar séisean, "abair leis iad a righniú go maith san uisce

fiuchta".

Bhí ag éirí ón ucht ar Sheán bocht, mar sin ná raibh aon

bháidh aige do'n tSuibhneach.

"Dubhairt in ea," - agus thagadh saghas criotháin is báinlíthe

ar Sheán leis an bhfeirg - "agus cá rabhais-se, nár thug tu

freagra air? Dhéarfainnse leis gurbh fhearr a bhogfadh is a

righneodh corcán súip iad, agus 'na dhiaidh sin iad a chur

leis an cnámhna sa tine!"

Bhí gairm na gcaorach a ghoid ar shinsear a tSuibhnigh, fé

ndear ag Seán an súp is na cnámhna. Dar ndóigh is a

séideadh féig a bhí Liam, ní fheaca sé an Suibhneach ar ao

chor. Ach chaith Seán roinnt sluraíochta leis an Suibhneach

nuair casadh ar a chéile iad. Ach scaoil an Suibhneach thar a

chluasa iad, mar nár thuig sé an fáth. Ní raibh lá dár éirigh

ar Sheán bocht ná raibh sé i gcochall dhuine éigint. Ach 'na

dhiaidh sin is uile bhí an fear bocht chomh fial nádúrtha is

go roinnfeadh sé a chroí le duine. Laethanta is daoine iad

súd ná tiocfaidh arís!

Crainn eile

Ding de'n liamhán [leamhán] sea scoilteann é féin.

Amhail leis an dair, adhmad cruaidh an liamhán, ach níl

caitheamh na daraí ann. Adhmad fabhthach é, nuair théann i

gcríonacht. Dreonn an donn ann le h-aos is ní fhanann buan

ach amháin banda an tsúchais. Dá réir sin, is iomaí crainn

liamháin a leagtar le stoirmeacha ná aon chineál eile. B'é

tuairim siúinéirí na gcomhrain a dhéanamh, gurbh shia a

sheasamh i dtalamh ná an dair. Pé úsáid eile thá ann, is olc

an t-abhar tine é.

Dá airde í an chraobh chárthainn, bíonn sí searbh 'na lár.

Níl áileacht san gcárthann thar a bláth is a mogaill dhearga.

Sí an fhiantas is fearr léi, is faigheann sé a hionaidí féin i

gcoillte, is i ngleannta is má bhíonn crainn ar bith ar thaobh

faille is dearbhaithe go mbíonn an cárthann 'na measc.

"Ní cheart duine ná beithíoch a bhualadh le bata cárthainn"

Sí féin agus an fheárnóg díth na coille.

Cuileann is coll togha na tine. Is gnáthach cuileann is coll

a fás in aice a chéile. Fadó nuair bhuaileadh duine chuige a

bhata is a bhagáiste a dul a triall a fhoirtiúin, ba gnáthach

gur bhata de'n gcoll é. Bhí bua ann istoíche in aghaidh

sprideanna is droch-aicmí eile na h-oíche. Bhí bua ann ann

gach am in aghaidh aillsí nimhiúla. B'é ab fhearr le na lán

mar cholpa i súist, is an cuileann mar bhuailteán. Desna

crainn a chuirtí thart thimpeall na dtithe, bhíodh tom de'n

gcoll is den gcuileann 'na measc is dála an chárthainn

sháitheadh an truim í fhéin isteach 'na bhfochair. Ní foláir

gurbh iad na h-éin a scaipeadh na sceicheoirí díobh araon is

an sceach gheal leo, mar go bhfásaidís in áiteanna ná chuirtí

ar ao chor iad. Oireann an talamh sléibhe go maith dhóibh

siúd, is do'n ngiúis, an lairis, fir agus spriús. Agus dar

ndóigh cá bhfaithfí gleann ná sruth in Eirinn gan a dtomacha

sailí. Saileach agus aiteann ab fhearr acu le haghaidh na

scolb. Iad a chur a súchant san uisce - uisce portaigh ab

fhearr - ar feadh coicís, ansan iad a tharraingt tríd an

ngríosach , agus snaoidhthidís ina ngad. Bhí an birín fé

ndeara nár mhó a bheith righin. Ba chuma 'dtaobh an

tsínteáin, choinníodh a birín eisean go daingean. Ba mhaiseach

trí nó ceathair de riastaí díobh i mbuaic is i gcleitín dín,

de'n tuí nó de'n mbiorach, faoi láimh díonadóra chliste.

Aiteann agus giolcach

A dtiocfá a buaint an aitinn liom,

A Mhaíre Ní Mheileoin?

Ragha me 'gus á ceangal leat,

A chuid de'n tsaoil 'sa stór!

A dtiocfá a buaint an aitinn liom,

I gcionn an lae is na seachtaine,

Nó 'dtiocfá féin abhaile liom,

A phlúr na mban óg?

Buí an aitinn, is cá bhfaighfí a shárú de radharc aoibhinn lá

gréine? Bíonn géireacht a mbíonn an mhílseacht meascaithe

leis, mar an gcéanna, bíonn cumharthas a mbíonn an phuinghint

# agus síne an t-aiteann faoi theas na gréine, agus is

caithiseach #.

Chuirtí goirt fé leith de'n aiteann gí is gur lón maith

Geimhridh do bheithígh é, ach go háirithe capaill. Dá

cholgach é, bailíonn an capall go cúramach le na liobra é ,

fiú amháin a fás do. Agus raghadh gabhair thríd an bhfolcadh

te ar a thóir. Ghearrtaí mion do's na capaill é agus

b'fhuirist d'aithint an capall a chothaítí leis ar shlíocacht

a fhionnadh.

Bhíodh an t-aiteann Gallda is an t-aiteann Gaelach ann, is

dála an fhraoigh, an fireann is an bhaineann.

Ba bheag a bhíodh idir blátha an aitinn is na giolcach i

gcrot is i ndath. Ach go mbíodh an phuingis # in uachtar

san scuaib ghránna san ba ghráin leis na seandaoine.

"Isé," adeiridís, "a chuireadh a sciúirseáil ár Slánathóra

Naofa." Is nárbh fhiú í thar a chur a scuabadh an tsalachair.

Ach mar sin féin ba mhaiseach faoi na bláth i bhfál nó ar chlaí

í. Bhí súil agam clathacha dí féin is de'n aiteann

d'fheiscint a fás trí na chéile, fé mar thaitheas le linn

m'óige. Ach fóiríor, bhíodar na clathacha maol, gan aiteann

gan giolcach, gan bláth gan chúmharthas. Dheallródh sé gurb

amhla mheachadar leis an nGaeltachas. Nuair is cruaidh do'n

gcaille, chaitheann sí rith Nuair is cruaidh don ghuais ní

ró-luath an fhaothamh. Nuair chlis ar gach adhbhar tine,

 Geimhreadh reoidheach roinnt bliant ó shoin, b'fhearr teas ná

sentiment; is fé mar phollann an peileacán a brollach do na

gearrcaigh, chaitheadh na crainn foscanta, is na clathach a

mhaolú in am na práinne ar mhaithe an tsláinte, is cá maíte ar

na créatúirí sin. Tagann an t-am do'n phréamh féin nuair ná

fanann inti cur aisti níos sia. Agus sin mar shladann na

blianta an bhith. Mar atá is ní mar a bhí an t-áireamh. Is níl

léis is sia ná ó inniu go dtí amáireach. Is fanann an crann

ar lár ar an áit 'nar leagadh é.

B'iad an troim is an sceach gheal an chéad chómhartha

againn is sinn óg go mbíodh an Geimhreadh thart. Mar b'iad ba

thúisce chuireadh an ghlasróg tríothu. An buinne beag

bog úrghlas, an t-aiséirí ó bhás an Gheimhridh. Chéad ré na

h-óige, is ré an dóchais, ó bhliain go bliain, ná scarann a

chuimhne go deo linn. Ach ba bheag againn is sinn inár

ngarsúin, crann troime a mhilleadh, ar thóir na mbuinneáin

ndíreach chun gunnaí pléascáin a dhéanamh astu. Bíonn an donn

inti fiodánach is an taos bog is fuirist le polladh. Ramrad a

dhéanamh ansan de bharra iarainn nó an t-adhmad cruaidh mar an

cuileann. Piléir de'n bpáipéar fliuch, nó caora na fearnóige,

is ba bhreá linn an phléasc is an tórann a dhéineadh ár

ngunnaí, a caitheamh le ná chéile.

Nuair ba ghann an tobac aiges na seandaoine is gan fáil teacht

air, ní raibh aon fhiaile ga ghiorra dho acu, ná coirt an

aitinn. Í a thiormú ag an tine 'dtí go mbíodh sí casta

cruaidh, is í a bhiseadh suas mion le cur sa phíopa, is

deiridís gur ar éigin d'aithneofaí ón tobac í maidir le blas

agus boladh. Duilleoga an draighin mar an gcéanna, a thiormú

is a bhriseadh mion, is a chur a dtarraingt i dtaepot. Ba

chosúil le tae acu iad. Dhéintí tae eile sa Samhradh le h-

aghaidh na fola a ghlanadh ós na mogaill a thagadh ar an

gcrann teile. Agus dár ndóigh ba mhaith mar phurgóid

an tae ó dhuille an tséanna.

Áirní

"Is blasta iad na h-áirní!" dheireadh an t-óinsín is í ag ithe

cáiníní na ngabhar. B'annamh gur bhlasta na h-áirní le n-ithe

toisc a ngéireacht, ach ba bhlasta an fíon a dhéintí astu. Ach

dála is na fraocháin is na sméara dúbha, b'annamh a bhactaí

leo, ach léigint dóibh leigheadh leo as a séasún. Ba bheag an

tóir a bhíodh ar an draighean ach amháin an bata gheibhtí as.

Ní h-ionann is an sceach gheal, scáth fothana is áras na sí.

Bhíod an bac orthu ag an draighean is ní leofaidís a dhul 'na

ghoire. Ba mhaisiúla is ba dhírí an bata gheofaí ón sceach

geal, aon uair, ach bheadh sé chomh maith ag duine an bóthar a

bhualadh le bata sceiche gile a thabhairt isteach an doras

chun na sean ndaoine.

Ní féidir gabháil thar thom sceach, gan a dhul in achrann

inti. Sin fé ndear an deighleáil bheag bhí idir í fhéin agus

an chorr riasc fadó. Thug an sceach sparán a raibh a cuid

airgid ann aici, do'n chorr riasc le cur a gcomhad di. Chun ná

chailleadh sé an sparán, bhuail an chorr riasc chúichi faoi na

muinéal é, agus d'imigh léi cois na h-abhann, ach na

straoillíocht di, chaill sí an sparrán. Chuir sin na spíní ar

bior ag an sceach is ní scaoileann sí éinne thóiristi riamh ó

shoin gan a dhul i bhfastó ann, féachaint a mbeadh a sparán

aige. Imíonn an chorr iasc mar an gcéanna a féachaint síos in

gach lóchán uisce fan an ghleanna féachaint a mbeadh an

sparán ann. Ach ní théann sí i ngaor na sceach. Is minic a

ghreamódh sceach caora in achrann 'na cuid ollainne, gan fáil

ar í féin a réiteach.

Bhí a luíod san éileamh aiges na daoine ar na sceacha is nár

bh'fhiú leo na sméara d'aibíodh orthu a phiocadh. Is deas an

radharc tom sceach faoi na cuid sméara dúbha, ach chomh luath

is aibíonn siad, bíonn siad a dul as, is tagann na cnathacha

iontu gan mhoill. Bíonn siad go blasta le n-ithe ach

gheibhmis de'n dosaen a phiocaimís, go mbíodh orainn

deich gcinn díobh a chaitheamh uainn leis na cnathacha iontu.

Ach is cinte an té phiocadh le díol iad, ná caithidís uathu

toisc na gcnathacha iad, is fhágadh san an subh a dhéintí

astu, leasaithe go maith le méitheas.

Le magadh nó le mioscais fadó chuirtí an jalap i gan fhios i

gcuid dhuine éigint chun an bhuinneach a chur air. Ní raibh

aon phurgóid chomh h-aibig chuige sin , ná an jalap a

dhéintí ó choirt na troime. Ba mheasa é ná an bleaic-jeaic

féin, agus is amhla leis ag an bhfíon a dhéintear ó chaora na

troime. Bhíonn sé go purghach #. Ach ba mhín agus ba

leighisteach an plástra a dhéintí ó choirt na troime, geir gé,

agus blonag mhuice, don dó, nó loscadh, nó scóladh. Bíonn

cuid de'n díobháil is de'n mhaitheas in gach aon rud beagnach.

Nuair bhriseann an buinne amach,

Ar choill, ar chlaí is ar scairt,

An glasra ar gach gas is planda,

Éiríonn an bheach is bailíonn an mheadh,

Le grian agus le teas a tSamhra.

Plandaí

Planda na cine planda an ithir

Planda, olc nó fóntach,

Planda ceart Míléithe,

Planda an leinbh d'eitigh me a phósadh inné,

Plandaithe a shantaigh fearainntisí Gael.

Tom, tor, planda, lus agus luibh na fásacha miona. B'annamh a

dhéintí úsáid de'n bhfocal tom ar an áit againne. Tor de

ghnáith. Tor aintinn, tor sailí, tor draighin, tor sceach.

Ba ghnáthach planda ar aon rud a chuirfí 'na bhigeacht chun

fáis. Plandái cabáiste. Plandaí crainn óga. Ach, ar an

láimh eile, fhéadfadh ao rud ó neantóga go splainnc

bheith áirithe 'na bplandaí. Beag áit nár chuir an neantóig

a préamha i dtalamh. Fiaile sea í 'na gairm ceart. Fiaile

níneach. Chomh te leis an neantóg nó chómh cealgach leis an

neantóg adeirtí 'dtaobh duine bheadh teasanta na mhianach

agus le duine bheadh colgach clútáineach. Nó i bhfocal eile

'n chliútaí.

Ba ghlasra búird ag daoine fadó, ach go háirithe sa drochshaol

í an neantóig. Ach nuair fheabhasaigh an saol, in ionad

bia daonna, thugadh mar bhia dos an mion-eallaigh í go

háirithe turcaithe; í gearrtha mion is meascaithe le puirseach

mhin bhuí. Ó lá a ngortha go lá a ndíolta chaití na h-éin

léicithe sin a fhriotháladh as an láimh. Ach d'oireadh an

neantóig go maith dóibh.

Bhíodh fuaith aiges na seandaoine ar an neantóg ó sí adeiridís

a chuir an bhean bhorb mar leaba faoin Leanbh Íosa. Ach agna

thuille acu b'é colg an líon a chuir sí fé. Ach tá siad araon

chómhphriocanta, is ba dhóichí an neantóg imeasc na tuí; is cá

bhfágfaí an feachadán cealgach.

Díth gach díg agus gort an neantóg. In aice na neantóige

gheibhtear an chupóig sráide. Tá sé ann chun an ghoimh a

bhaint as chealg an neantóige do'n té théann faoi na déin.

Ach ní móide meas uirthi ná ar an neantóg. Comharsa béal

dorais díobh araon an splainnc. Nó sponnc. An lus is giorra

do'n tobac. Fiaile gránna a bhailíonn na mílte mílte frídeáin

ghlasa ar a ghas is ar a dhuilleoga. Chuirtí na duilleoga le

féith as teannta faoin mbíndeal, thar éis an fhéith a chur i

bhfeist. #

Ba dheas an radharc lá gréine gort fé 'na bhrat bhuachalláin

bhuí. Ach níor mhaith ag an dtalamhaí iad, toisc a gcuid

nimhe. Bhíodh ciall a ndóithin aiges na h-eallaigh iad a

sheachaint. Is dócha de chion a seirbheantais ach deirtí

go ndéinidís ana chuid díobhála do bheithígh a piocadh tríd an

bhféar 'na míosach #, nuair d'itheadh na beithígh imeasc an

fhéir iad. D'íosfadh asal nó gabhar aon am iad gan puinn

díobhála dhóibh. Fairis sin deiridís go loimídís an ithir.

"Talamh an fheochadáin sea d'órdaigh an seanduine". Ach má

sea ní le mhaitheas na talún é, mar gur suarach an talamh a

thugann iad. An feochadán feárna is an feochadán fia, is

mallachtaí an fhómhair orthu araon lá an cheangailte!

Luachair

Má scaipim-se do luachair,

is dual go bhfuil a thuilleadh a fás,

Is bainfead binse mór duit,

De'n luachair is glaise bláth!

Mo thrua an bláth! Chuir Naomh Pádraig gan bláth an

luachair nuair chuaigh bior di sa tsróin aige. Chuir sé scoth

féasóige agus bior dubh uirthi in áit bláithe. Amhail leis na

feochadáin is uile, sí an loimeacht is an bogachar is fearr

leis na luachra, Gallda agus dúbha.

B'acrach an lus an mheaca dhubh, ach go raibh an dial uirthi

le leathnú. An mheaca ba lú di a chur i ngairdín is i

ngiorracht aimsire bhéadh sí 'na gort, is ba dheachair í a

choimeád fé. Bhíodh leigheas an bhriseadh is leonadh cnámh

inti. Bhíodh mar an gcéanna leigheas do'n mún fola ar

bheithígh inti. Ach b'í díth an gháirdín í maidir le plúcas.

Ní raibh ann sna fiailí go léir seo ag an dtalamhaí ach lón

do'n speal. Chuadar chun easair is chun aoiligh.

Meaca an-chosúil leis an mheaca dhubh í meaca an dá thabha, nó

meaca an dá shamha mar bhíodh ag an thuilleadh uirthi. bhíodh

leigheas do neascóidí, boilscí brachais, agus borradh péiste

inti. Fad is bhítí á rósta, chuirtí an t-othar amach nó in

áit éigint ná faigheadh sé a boladh. Toisc is go bhfaigheadh

an phéist san gcnea an boladh is go dteicheadh sí ón íde bhí i

ndán di. Lus portaigh is móinteáin í. Ar nós na n-inniún,

bhí sí an-ghéar ar na súile. Agus mharódh sí bric na habhann,

ach í a bhrú is a chur san uisce.

Bhíodh leigheas beagnach do sheacht ngalra an tsléibhe san

athair talún. Ach ba dheacair í d'aithint ón bhfiúrán, nó bás

na h-oíche, an mheaca nimhiúil sin a mharbhódh ar bheagán

moille. Dhéinimís fliúiteanna ó na gais is sinn óg, agus ba

shearbh leis an bpus iad. Is ba ghearr an mhoill orthu an

mhún luiche chur ar na beola. Cúpla feadóg astu is bhíodh ár

sáith againn díobh. B'iad leapacha an ngaillseach a

nduilleoga, is níor thainigh na gaillsigh riamh linn. San

meaca bhí an nimh mar go n-íosfadh gabhar léithi go blasta a

chaipín máirnéalaigh gan puinn díobhála. B'fhéidir gurbh í a

mheaca an t-aon lus amháin a mharbhódh an gabhar, níor airíos

riamh a mhallairt do luibh a mharódh í.