An Gréasán Gaeilge

GG

©

"A World-wide Word-Web of the Irish Language"

Cnuasach Conallach

A Computerized Dictionary of Donegal Irish

a b c d e f g h i j l m n o p r s t u v

C

Chun ceannfhocal ar leith a chuardach téigh isteach ar "Edit" agus "Find" agus chur réiltín roimh an fhocail e.g. *ábhar etc.

foinse

*cabán, Rud, máilléad? déanta as adhmad, luaidhe ar a chúl, aúsáidtí chun min a mheilt, Ba ghrách leo min a chruinniu.. bhí cloch mhór ann a rabh cloch mheile uirthi. Leac mhór a bhí innti seo agus bhí rud deánta acu a dtabharad siad an cabán air. Bhí luaidhe ar a chúl seo.. agus bhí sé 'na ádhmad agud chuiread siad an coirce ar seo, agus bhéad siad a buaileadh ar a choirce seo go dtí go ndeánad siad comh leathán é. ..bhí rideall deánta acu.. 1835 322.

*cábán, 1. Bothán, tháinic mé isteach in a' chábán chucu.. agus nuair a chuaidh mé isteach sa chábán chucu thug siad oíche lóistín domh.. 1791 205. 2. Áras faoi dhíon ar chóiste chapaill, Brla "cab", chuaigh sé isteach ins an chábán agus nuair a d'fhéach an tiomanaí na beathaigh a chur 'un siúil.. 1578 34.

*cabánach¹, Duine crabanta glic, "Cabánach, cabadán, "Duine cainnteach sean-aimseardha a mbíonn a shoc sáithte aig i seanchas 'ach uile dhuine - oireadh le rádh aige agus go bhfuil fuath ag daoiní air dá bharr." 1184 111.

*cabánach², Crabanta, glic, chonnaic sí gur tarc beag mrá a bhí inntí, a rabh soc caol cabanach uirthí a bhéarfadh bolgam dó cuiteoig.. 1170 397.

*cabadán:*cabánach

*cabhar, Clúdach, Cuirfe mé cabhair buidhe ar a' talamh ghlas d'óir duit.. 311 212. Bhí cabhair thart fa'n teach uilig go léir do bhiorannaí agus cionn duine ar achan chionn.. 311 232. tór leat a' chliobóg sin..agus cóirigh suas í; cur cabaireacha uirthi agus ughamacha.. 311 356. sé'n cumhdach a bhí ar an rideall seo craiceann na caorach.. chuirfead siad cowar poill ann .. thiocfadh an rud a bhí meilte astoigh ins a' chowar seo .. amach uilig go léir agus bhí braithlín acu faoi.. 1835 49.

*cabharáilte, Clúdaithe , Dúirt sé go rabh Doire uilig go léir cabharáilte le préacháin dhubha.. 472 164. bhí sé cabharáilte uilig go léir ó mhullach a cinn go barr a ladhara le fionnadh. 472 216. bhí sé cabharáilte leis a' péus thart fa dtaobh do.. 311 573.

*cabhlach, 1. Meitheal, fuair sé cabhlach fear agus lean sé iad.. 472 292. 2. Cuid áirithe báid le chéile?, .. Maolmuire a tarraingt air é fhéin agus a chabhlach. 472 408. D'imthigh sé léithe agus a cabhlach léithe na fairrge.. 310 90. tcíonn sé cabhlach soitheach ag gabhal thart. 1343 455.

*cabóg, "Bean gan fiacla, bean chainnteach". 1184 111.

*cadramán, Cudramán, "Fear nach bhfuil dhá bhealach ar bith ann". 1184 121.

*cáfraith, cáfrach, Brachán a dhéantaí as cháithleach tíortha na mine, Ní scálaí bracháin nó méisigh cáthbhruith / A chleacht mo cháirde-sa i dtús a saoghail.. 310 321. sé'n dóigh a bhí acu sin nach rabh bainne ar bith acu dheánfad siad cáfraith. Bhail, dheánthaí an cáfrach seo - chuirthí amuigh is astoigh ar leat bowl min choirce síos ar uisce te, chuirthí gráinín siúcra ar sin agus rannthaí thart sin.. agus d'ólfa braon de sin suas leis an arán seo.. 1835 321. an béile a bfheárr a bhí acu.. súgh an chathfraith agus an t-arán. 1835 322. bhéarthaí sin (cáithleach) isteach .. agus chuirthí sin le binn na tineadh, agus bfhéidir go mbéad sin ag binn na tineadh thuas i gcúl bhinn a tseamra.. tá sé an-te go dtí go n-éireochadh sin comh cruaidh chóir a bheith le clocha beaga....bhruithead siad é.. ba ghrách leo an oiread seo 1835 323 a thabhairt do gach fuile dhuine le h-ól agus súgh an cathfraí seo a chur air a' dóigh a bhfuil mé a innse duit agus 'ach fuile dhuine a shuipeár a dheánamh amach as an rud sin. 1835 323.

*caibhdeog Caibhaideóg, "Duine beárnach.. Is annamh a bhaintear féidhm as anois ach ag cainnt ar pháisdí nó ar chailíní óga." 1184 111.

*caibidil, Comhrá, diospóireacht, Ní a chuartaidheacht ná a chaibidil leat a tháinic mé.. 1538 135.

*caidear, Bacach déirce, caidéir, Thoisigh an mhuinntir eile uilig a scairtigh 'na ndiaidh agus iad a clapáil a gcuid lámha go rabh sí ar siubhal leis an t-sean-chaidear. 1184 242.

*cáidheach, Salach, go dtí go rabh 'n fáthach uilig millte, cáigheach agus d'éirigh sé tursach de'n "jab". 472 31. A ghaduidhe salach cáidheach.. 472 109. bhíodh sé salach cáidheach achan lá agus ghlach mrá Ghaoth Dobhair truaighe daoithe. 472 421. níl snáithe éadaigh ort nach bhfuil uilig cáigheach salach.. 1343 241.

*caifeach, "Bean a mbéadh aghaidhe an-bheag uirthí, agus í aindeasach go maith fosta". 1184 111.

*cailín, An cailín maith seo, (Go drochmheastúil - "an drochbhean seo", ach go dtáinic an cailín maith seo thart an lá amháin agus ghoid sí an ghiorrsach.. 1184 417.

*caill, 1. Uireasa, comh simplidhe agus a fuair siad oiread airgid agus nach leigfeadh caill ortha páirt mhór d'a saoghal. 1170 408. 2. Dochar, bheir siad thíos is thuas air agus chuir siad ós cionn na teineadh é, agus ní rabh mórán caill déanta air.. 1032 5.

*cailleach, 1. A chailleach, a chailligh.. (focal ceana), a chuid, a chara), bí thusa (girseach) thart fán urlár a chailleach.. 472 100. Anois a Pheata (capall), a chailligh.. má ghlanann tusa an geafta.. 472 363. (le fear:), "bí réidh ar maidin, a chailleach", arsa seisean, "agus rachaidh muid amach.."472 363. Seamhait a Róise, a chailleach agus caith do sháith dó'n phíopa sin.. 472 484. Seamhait a Shéamuis a chailleach.. 472 484. (le stócach), A chailleach.. coinnig suash.. d'uchtach. 1791 147. 2. Cailleach Cearc, (bean a fhostaítí chun cearca a fheighilt), Na ríghte a bhí an fad ó shoin ba ghráthach leobhtha gíomanaigh a bheith aca, agus cailleach cearc fá'n chaislean. 418 38.

*cailleann, Básaíonn), go rabh seisean le cailleadh le croich Baile Átha Cliath. 472 329.

*caillte, An-ocrasach, tar aníos as an t-seamra ná tá tú caillte go dtí go bhfághaidh tú do bricfeasta. 1185 263. ..go rabh sé caillte; go rabh sé indéidh am dinneara.. 311 370.

*caillteach, Stoirmiúil, Bhí'n oiche caillteach, "stormy". 420 239.

*cáin, Fíneáil, Tháinic an t-am ag an cháin a bheith díolta agus níor díoladh í. 1791 72. ..nach ndeánthaí cáin agus nach bhfuighead sé príosún dá thairbhe.. 1791 262.

*cáineann, Fíneálann, Thug siad suas 'na cúirte é agus cháin siad cúig phunt agus fiche é. 1791 72. go rabh siad ag gabháil á chánadh ag coinneailt fear nach rabh a díol Insurance ar bith. 1791 374. Chánóchaidh mise ceathair na cúig é chéadaí punnta.. 1791 374.

*cainniúr, Brocamas cac, sean-leasú agus canthúr go leór a chur amach rith a' Gheimhridh, ach bhí an talamh chomh marbh amach ag an obair seo agus nach rabh sé ábalta bárr ar bith a thabhairt.. 1074 6.

*cairdeas, Cairdeas Chríost, (athair, máthair baistí) Seamhait anois iad, agus pioc do chara 's Críost amach astú sin! 472 274. Do chleamhnas in a' charn-aoiligh agus do charadhas Chríosta i bhfad ó bhaile. 420 247.

*cairt, 1. Craiceann chrainn, coirt, Scríobad siad anuas dórnán den chairt de'n chrann.. 1185 393. nighfead siad a lámha go maith i sugh na cartach seo.. 1185 394. 2. Cóta, brat (de phéint etc.), an bóitheach a bheith glan aige agus cairt gheal a bheith thart ar an ballaí aige. 472 514.

*caiseal, Balla cloch droichid, shiubhail sé le go dtáinic sé fhad le droichead, agus shuidh sé síos annsin .. ar an chaiseal tana. 1185 65.

*cait bhrád, (King's Evil, S. Ó hE.) Bhí léigheas caitbhraghad ag an seachtmhadh mac. 1185 398.

*caitheann, 1. Maireann faoi úsáid, Mhairfeadh ceann dena scuaba sin go dtí go mbéad sé comh garbh agus go sílfeá gur giotaí "weair" a bhí ann. Chaithfead sé comh maith sin cá bith cineál fraoich a bhí acu. 1791 42. 2. Ídíonn, maolaíonn faoi úsáid, bhí giota an ádhmaid sin astoigh ar na criogacha sin go dtí gur chaith na currannaí uilig go léir aige - an fharraige á bhuaileadh in éadan na gcriogacha.. 1835 448. 3. (a) Lámhachann, Ní rabh an geárrfhiadh comh comhgarach dó agus go dtiocfadh leis á chathadh. 1185 637. chuaidh sé 'na room agus a ghunna leis go gcaithead sé an dá saghart. 310 308. (b), buaileann le hurchar draíochta, nuair a chaití bó amuigh ar an chroc - nuair a scaoileadh an an mhuintir bheaga urchar le bó.. 1578 81. tinneas beag ar bith a thiocfadh ar a gcuid ainmhidhtí bhí siad 'na rith chuig na sagairt a' deánamh gur caithte a bhí siad - go b'iad na daoiní beaga a tháinic ortha .. agus gur chaith siad iad. 1170 195. Bhí sin (eag i gcluais) á shábháil ar aicíd na gcrúb, bhí á shábháil ar aicídeacha a thiocfadh in aice an chroí leis.. mar deir siad héin ainmhí a bhí caite bhí sé ag gabhail a dhéanamh maith dó. 1835 288. 4. Caitheann ar, (imríonn ar, cránn), bhíod sé a sgamhláil ar stócaigh an bhaile a' deánamh gur b'iad a bhí ag caitheamh uirthí.. 1185 363. d'fhiafruigh sé díobhtha goidé bhí cathamh ortha, go rabh cumadh íontach bhrónach ortha? 472 355. Faoi Dhia, a Pheigí.. caidé tá cathamh ort? 1170 399. Goidé tá ag cathú ort? "What is the matter with you ?" 420 243. dá mbéadh aon aicíd ag gabháil duit ná ag cathadh ort. 1835 292. 5.Caitheann (de, do), (a), gearrann, teascann, tharraing sé an chlaidheamh agus chaith sé an ceann de'n fhear mhór. 1184 272. chaith an gasúr an ruball amach ó'n tóin de. 472 118. tharraing sé air a' chlaidheamh agus chaith a' chionn do.. 311 382. (b), baineann de, Caith duit anois mar tháinic tú ar a' tsaoghal.. 472 126. d'imthigh siad suas agus chaith a' chruit do'n chruitíneach.. 311 291. 6. Caitheann cruinn,(déantar crannchur), caitheadh cruinn annsiud agus annseo go bhfeicfidhe cé h-air a dtuiteadh.. 472 427.

*cáitheann, Séideann an cumhdach crua,cáithleach, de mhin mheilte leis an ngaoith, sheasochad siad agus an rideall taobh amuigh in éadan na gaoithe cháighead siad an mhin seo.. 1835 323.

*cáithleach,Craiceann crua na mine a fhágtar sa rideall tar éis cáite, Thiteadh an crap mine síos ar an bhraithlín .. agus bhí an cháighleach uilig go léir fágthaí.. sin an craiceann cruaidh sin atá taobh amuigh air agus thiocfadh an mhin go deas fríd. 1835 323.

*cál, 1. Cabáiste, bhí bó mhaith bhainne aige agus gárradh cáil.. 1184 437. gheobhad siad gloine ar bhucáid phréataí nó ar sopóg chocháin nó ar stoc cháil.. 311 280. ag iomchar uachtán cáil amach as a' ghárrthú .. 311 504. Nath: Bíonn rudaí iontach ann agus bíonn cál dearg ann. 420 241. 2. Cál farraige, (duileasc), Dubhairt sé nár shíl sé dadaidhe dó, go mb'fhearr cál fairrge i bhfad!.. ".i. an t-ainm a thugtar ar dhiliosc ar na Cruacha." 1170 44.

*caladóir, "Bean mór láidir alpardha nach ngoillfead sé uirthí obair fir a dheánamh". 1184 111.

*callán, Tógann callán air, (déanann spídiúchán glórach faoi), thógadh na hAthaireacha Naofa callán mór ar dhuine ar bith a mbéadh baint aige leis a phoitín.. 1791 82.

*cam¹ , Míle cam, (smidiríní), D'éirigh 'na seasamh agus rug ar an phota, agus bhuail in aghaidhe an bhalla é agus rinn sí míle cam de. 1185 526.

*cam², "Cam fheara!" arsa Caoilte, "bidhigidh amuigh.." 310 25. (< "come??")

*camann, Lúbann, chamad siad na cosa ann (greille) agus d'fhúigfeá seo 'na shuí ar na haibhleógaí. 1791 42.

*camhsa, Casán, Fuair sé camhsa beag i leath-taoibh isteach eadar na crainn.. 472 553. bhí giota chamhsa ó'n teach a rabh mé ann 'n bhealaigh mhóir.. 1170 33.

*caochánacht,Ag caochánacht leis, (ag glámáil leis mar dhuinecaoch, ag útamáil, Bhí sé a' caochánacht leis. "..ag uthairt.." 1184 48.

*caofrán, Caorán, thigeadh caofrán beag mónadh aníos anois agus ceann eile arís as faoi'n staighre.. 1170 58.

*caoi, Caoi bheo, (slí bheatha), féachfaidh mise anois le caoidh bheo a dhéanamh i dtalamh ar bith a rachaimid ann. 1343 218. Dhéanfaidh sé caoidh bheo í fhéin ar an oileán seo ar dhóigh ná ar dhóigh eile.. 1343 248.

*caoilteachán, "Duine caol ard nach mbéadh scioll ar bith ar a chrámha". 1184 111.

*caoilteamán, Duine tanaí, Caoilteamáin, "light people", 420 240. "Cleite de dhuine caol éadtrom". 1184 113.

*caoineadh, Ag caoineadh as a shúil (ag sileadh deora as a shúil), Bhí sé i gcónaí a caoineadh as a shúil. Ní rabh suaimhneas le fáil aige.. 1791 27.

*caol, Fíneáilte, Fil:, Guna dón fhaisiún agus bucla bróig / Dubh 's a'dearg agus an anairt abhí caol go leor. 311 369.

*caolán, "Duine caol ard". 1184 113.

*caoldroim, An chuid is caoile den drom, cúl an vásta, Bhí gruag ór bhuidhe air ag gabhail síos go dtí n-a chaol druim 1185 89.

*caol-lámh, Rosta, fuair mé greim caol-láimhe ar an láimh.. 1184 415.

*caonaíocht , Caoraíocht?, "Ná bí ar thús nó ar dheireadh caonaidheachta ach bí i lár báire má thig leat." 420 211.

*caor, 1. Caor theineadha, "common imprecation". 420 248. 2. Caor sréan, ("Empetrum nigrum" cfat), Fil: Baint crotha 's caora-sréana 's blainsneógai sa fhraoich.. 472 345.

*caorán:caorthann, Portach, chuir ortha.. dhá scarf de bhreacadh an tréadaidhe agus d'imthigh leó treasna an chaorthain.. 472 482. Chá rabh annsin ach an cadhrán 'san am agus mheas siad nach rabh conntabhairt ar bith ortha ann. 1170 420. nár dhoiligh a bheith beo thuas ins a' chaorán agus gan aon dhath agat ach cibe cuple préata.. a bhainfeá amach as sin. 1791 60. bhí fhios aici .. gur fríd a' chaorán a bhí sí.. 1791 188. Bhí sé léite ar shiúl agus nach saoithiúil nach maireann an t-ádhmad ins a' chaorán. 1791 312. ..fód mónadh a bhí bainte ins a chaorán.. 1835 67. 1170 420. nár dhoiligh a bheith beo thuas ins a' chaorán agus gan aon dhath agat ach cibe cuple préata.. a bhainfeáamach as sin. 1791 60. bhí fhios aici .. gur fríd a' chaorán a bhí sí.. 1791 188. ..fód mónadh a bhí bainte ins a chaorán.. 1835 67.

*caoradóir, Aoire caorach, Chá rabh i bhfad go dtáinic an caoradóir thart.. 1184 414. casadh caoradóir uirthi. 1791

187.

*caorthann, Sorbus aucuparia, D'iarr sé orthu a gul amach agus fonnsa a bhuint do'n chaorthainn agus thainic a' fonnsa agus bhí seisean a' greadú'n fhonnsa ar a' choinneóig.. 311 514.

*canann, Labhraíonn, nuair a bhéimist ar an bhealach 'na bhaile cá rabh againn ach Gaedhlic le canstan. 1185 171. Chan a' bheirt ar feadh tamaill 1185 646. tá mé ag éisteacht leis ariamh canta.. nach bhfuil.. 1184 534. bhí fhios aige 'ach uile fhocal dar chan siad le chéile.. 1538 8.

*canúint, 1. Cineál teanga labhartha, Ní rabh sé ábalta í a thuigbheailt ró-mhaith a chéad uair - níor bh'ionann canamhaint daoithe agus an áit s'aige fhéin.. 1184 401. Go rabh éan ann fosta a rabh ceól aige, agus crann a rabh canamhaint aige. 1170 178. 2. (Mar a.bh.), labhairt, níor bh'uallach dó dhuine dá mbéad sé i n-innibh an dá seancusc a chanamhaint. 418 228. an-bheagán acu a rabh an Ghaedhlic acu, ná má bhí sí acu héin shílfeá nár·maith leofa í chanúint. 1791 36.

cár, 1. Déad, fuair sé hoult uirthí lena cháir.. 311 54. 2. Draid, drannadh, nocht sé a chár siar go dtí n-a dhá chluais. 1185 529. dheamhan i bhfad gur thoisigh sí (cailleach)a chur cárannaí uirthí fhéin. 1185 42. thoisigh sise a chur na gcarannaí uirthí fhéin agus a theisbeaint acuid fiacal. 1185 45. chuirinn cáir uirthí, "I used to make faces at her". 420 266.

*carbad, Cóiste oscailte, nuair a bhéas faoiside ghlan deánta agat.. rachaidh tú in áirde i gcarabad.. 1791 382. d'innis sé don fhear go dtabharfaí suas i gcarabad é fosta - 'na bhflaitheas é. 1791 328.

*cardáil, Feannadh le carda olna, pionós ag na Molly Maguires,cf. cíoradh, Bhí eagla ar 'ach uile dhuine roimh an chardáil seo.. 1579 222. cá bith caidé 'n chárdáil a thug siad dó an chéad iarraidh thug siad a dhá oireadh cárdála 'na dhiaidh seo dó..1791 296.

*cardálann, 1.Réitíonn agus glanann snáith ar charda roimh fhíodóireacht, Bhí sé sníomhte agus bhí sé cárdáilte agus chuirthí go dtí 'n figheadóir é go dtí go ndeánad sé é fhigheadóireacht.. 1835 169. 2.(Scríobann le carda cf.*cíoradh, *cardáil), chárdáil siad an craiceann anuas de agus thug siad droch bhail amach air. 1579 211. dheánfad siad á chárdáil.. Bhéarfad siad air ách uile shnáithe éadaigh a bhaint de.. agus bhéarfad siad leofa cárda olna agus scríobfad an craiceann anuas de. 1579 222. Ba ghrach leo an cárda a thabhairt leo agus chárdála siad thú.. 1791 295.

*carn, Sa charn aoiligh, (in aice an bhaile, Sfh:), Do chleamhnas in a' charn-aoiligh agus do charadhas Chríosta i bhfad ó bhaile. 420 247.

*carr, 1. Carr taoibhe, (carr cliathánach, "sidecar"), ba dhí an gléas marcaidheacht a bhí leis, cárr taoibhe agus beathach.. 1578 28. 2. Carr sleamhnáin, (carr gan rotha a tharraingnítí i ndiaidh chapaill), Bhí rudaí acú a dtugad siad cárr-sleamhnain ortha - rudaí nach rabh rotha ar bith ortha.. 1074 11.

*carraig, Slisne de chloich, Shf:, Is de'n charraic an spilleac "cloch caol fada..chip of the one block". 1184 45.

*carróir, Carraeir, Chuaigh sé suas ar thaobh a' chárr leis an charróir agus shiúil an bheirt leofa ná go raibh siad i Leitir Ceanainn. 1578 2.

*cárta, Cárt, tháinic sí aníos agus cárta crodhannaí léithe agus cárta áirní. 1170 66.

*cartaíonn, Glanann (aoileach) amach as (cró), bhí an bóitheach cartuighthe aicí.. 472 541. tá seacht stail istigh 'sa stábla agus char cartuigheadh é le seacht mbliana..311 274. bhí Paidí ag gabhail amach agus sluasad aoiligh leis a' cartú amach faoi'n eallach.. 1170 61.

*cartáil, Cartadh, Bhíod sé a' cartáil mhónadh do dhaoiní ar pháigh bheag lae. 1185 114. (á iompar le capaill isteach ón bportach is dócha atá i gceist sa chomhthéacs)

*cartann, Coirteann (leathar), chart sé na croicne agus dhathuigh sé iad, agus rinn sé trí seóltaí an-deasa díobhtha. 418 221.

cása, Fráma, Bhí cumhdach ar an fhuinneóig ach bhí léirstean isteach eadar an cumhdach agus cása na fuinneoige. 1538 72. 2. (Cása crua, (duine righin crua, "a hard case"), Rinn a maighistir amach go rabh sé (buachaill) 'n-a chása chruaidh agus gur dhoiligh a bhuaidh a fhághail. 472 34.

*cas-adhmad, cf. fgb "rib-timbers of boat"; softwood?, Bhí siad.. ábalta a gcuid fidealacha héin a dheánamh .. as an chas-ádhmad. 1791 47.

*casán, 1. As an chasán, (a) (as an tslí), Chuaidh na mrá suas ar na suigheacháin as a chasan.. 472 557. (b), (as ord de réir béas, rialacha), "..tá trí ceisteannaí.. agus bhéinn íontach buidheach duit dá mbeitheá ábalta iad a fhuasgladh". "Bhail mur bhfuil tú as casán.. agus má tá níl neart air." 1538 120. 2. Ar an chasán, (ar an aistear), Stop siad ins a' teach .. ar stop siad.. agus an bheirt ar a gcasán 'un Oileáin Úir. 1538 62.

*casann, 1. Tugann ar ais (ón marbh), 'sé nach gcuirfeadh suas d'a ghloine dá gcastaí beo arís é! 1170 408. 2. Dá gcasfaidhe buinte í, "If only she (turf) were cut". 420 264. 3. Cuireann ar mhíthreoir, Tá an diabhal ag gabháil á tabhairt duit ceocu atá siocair agat nó nach bhfuil. Casfaidh sé thart thú.. 1791 469. Mallacht: go gcasaidh an diabhal thú.. 1791 469.

*castáil, Castáil air, (fritheadh, rud caillte etc.), 'áréir mar bhéas siad a deánamh an chaoráin níos tanaíocha béidh sé (im portaigh) síos agus beithear á chastáil air go leor go fóill.. 1791 317.

*casúr, Gléas i ngunna a bhuaileann caipín chun an púdar a adhaint, bhlocáil a casúr a bhí ag cur ar shiúl na n-urchar. 1791 198.

*cat, 1. Shf: Ní chríonna an cat ná'n coimheadaidhe. 420 231. 2. Caidé an cat mara..? (maolú ar "caidé an diabhal.."), chuir é a'n bhrothladh amháin orthu. Caidé 'n cat mara atá sib a dheánamh anseo.. 1538 3. 3. Ní dúirt sé cat ná mada..(focal ar bith), Níor dhúirt siad cat ná madadh le a'n nduine.. 1791 79.

*cath, Troid, Thoisigh an cath ag an bheirt agus an scaball ar an fhear eile agus bhí sé a tabhairt achan uile tuaim dó achan uile áit ach an áit a rabh an scaball. 1791 480.

*cathaíoch, Ina ábhar cathuithe, tarraingteach, tá an t-airgead cathuigheach agus leis an fhírinne a deánamh sé is gainne. 1185 532.

*cathaithe, Cathú, Bhí an chathuigh mór ar na cárdaí agus an t-é a chaillfeadh scilling chaillfead sé leis bfhéidir go gcaillead sé barraidheacht. 1185 185. i dteach an óil ag cur cathaidh ort.. 1791 495.

*cead, 1. Cead aige, (iachall air), cuir triple airgid amach faoi'n doras, agus cead aige a ghabhail agus seifteadh dó fhéin. 1185 81. 2. I gcead do do chóta.. (maolú leiscéalach as diúltú d'eaglaiseach), Bhail, a shagairt.. i gcead dó do chóta sin rud nach ndeánann. 1791 83.

*céadfach, Bhí sé céudfach, "he had his senses". 420 234.

*céaduair, A chéaduair, (i dtosach, láithreach), sula bpóstar sinn caithfidh mé caisleán a thógáil duit a chéad uair. 1184 572. dubhairt sé .. go gcaithfead sé a ghabhail go bun rúta na h-oibre a chéad uair. 1538 54.

*ceaduiste, Ceadaithe, Char cheaduiste liom sin ar dhá chéud punta, "i would'nt for £200 that that would happen". 420 224.

*ceaig, Bairrle beag adhmaid, Fuair sí ceig "Jin" 'un toigh.. 310 333.

*cealdrach, Ainniseoir, meatachán, Caidé atá tú a dheánamh

caithte annsin 'do chealdrach shalach.. ? 1185 609. "Duine gan mhaith, go minic cladhaire (a coward)" 1184 113.

*cealgaire, "A cheat, a knave". 1184 113.

*cealgann, Bréagann (chun codlata), leanbh aige ar bhacán a láimhe agus é á chealgadh.. 472 483. ..mhoithigh sé'n páisde ag caoineadh agus bí'n mháthair ag cealgú an leinbh. 311 419.

*ceamach, Giobal, balcais, bhain daoithe an báinín agus chuir sean-chiomach thart oirthí.. 472 164.

*ceamachán, Duine gioblach, Ciomachán, "duine anasta a mbíonn achuid éadaigh cifleogach bratógach." 1184 115.

*ceangal, Stopadh, plúchadh sa chóras anála de bharr tinnis, Bhíodh sean-mhrá ag cognadh gáirleóige fosta dá mbéadh ceangal ar bith orthú fá'n ucht. 1185 408.

*ceangaltán, Feistiú, Thug siad leofa dhá thaobhán maide de chuid an t-soithigh agus bhuail siad an clog amach as an ceangaltán a rabh sí ann.. 1538 87.

*ceanglaíste, Ceangailte, Bhí pónaí ceangluíste i gcionn a' toighe.. 1184 478. Nuair a bhí an teach (an díon) ceanglaoiste.. 1185 58.

*ceann, 1. Ceann maith, (soláthraí, caomhnóir maith), caithfidh tú 'do chionn maith do na stócaí, agus a bheith comh cúramach dá dtaobh daofa agus atá tú fá do nighean fhéin.. 1184 450. Bhí sé 'na chionn mhaith do'n bhó.. thug sé neart le h-ithe daoithe.. 1185 496. Bhí na comhursanaí 'na gcionn an-mhaith daobhtha, ach bhí an bainne comh gann nach dtáinic leóbhtha sáith an pháisde fhéin a thabhairt daobhtha. 1170 169. Bhí nádúir bean-ghlúin aicí, agus ar an ádhbhar sin bhí sí 'n-a ceann an-mhaith dó pháistí. 418 255. 2. Ceann na láimhe, crobh na láimhe ón rosta anuas), bhí mé a' tarraingt ariamh ariamh gur tharraing mé ceann na láimhe de. 1184 415. 3. A cheann a ligean leis, ((a), a rogha bhealach a ligean leis, ligean dó a bhóthar féin a thoghadh), tá each caol dugh dubh agam.. agus má bheir tú leat í ar maidin amárach agus a ceann a leigean léithe.. 1185 591. (b), scaoileann saor), caithfidh tú fanacht annsin go leigidh mise do cheann leat. 1185 560. 4.Ceann na cisteanaí, an tí (an taobh is sia siar ón tine), bhí siad comh cúramach muirneach fá'n ghamhain agus go rabh sé ceangailte thíos i gcionn na cisteanaigh acú. 1185 472. bhí leabaidh ins a' chlúdaigh ..agus bhí leabaidh eile thíos i gcionn a' toighe.. 1185 507. agus iad 'na suidhe chois na teineadh a cómhradh thuit a bearach i gcionn a'toighe. 472 201. é 'na shuí ós coinne na tineadh agus nuair a d'amharc sé síos go cionn a' toighe.. 1578 65. Bhí teach de'n t-sean-deánamh acú mar bhíodh ag gabhail an uair sin, a raobh áit ródh eallaigh ann i gcionn a' toighe. 1170 61. 5. (a) Ina chionn, i gcionn(in a fheighil, ina bhun), má sé do thoil a ghabhail ina cionn tá obair go leór ann duit. 1184 499. Bhéarfaidh mise obair duit anois agus sílim gur feárr duit a ghabhail ina cionn.. 1185 9 agus iad i gcionn bara-láimhe agus iad a tarraingt clocha.. 472 232. bhí sé fhéin i gcionn spáide, agus ..chaith sé amach preab créafóige... 1170 47. (b), ina chionn, (mar luach air), Goidé bhéadh ina chionn agat? "How much would you be wanting for him? 420 236. ©, i gcionn, (tar éis), D'imigh siad araist ansin agus tháinic siad i gcionn na trí hoíche araist á chuartú.. 1791 293. 6. I gcionn a chéile, (le chéile), Tá an bheirt ag gabháil i gcionn a chéile.. agus pósfa mé iad. 1791 267. achan uile phínn a bhfuair muid.. gur chuir muid i gcionn a chéile é.. 1791 267. 7. I gcionn na spairne, (ag troid), Chuaidh an bheirt i gcionn na spáirne.. 472 349. Tharraing sé claidheamh amach agus chuaidh sé fhéin agus Seónuigh i gcionn na spáirne. 472 689. ©, I gcionn na hurnaithe, (ag paidireoireacht), Chuaidh sé i gceann na h-urnaighthe, agus creidim gur dhubhairt sí sin urnaigh dhuthrachtach.. 418 258. 8. I gcionn bata, (a),(ag déircínteacht), Ní deilín na mbacach a bhéadh leó teacht na h-oidhche, / Agus ar maidin arís iagus chuaidh sé fhéin agus Seónuigh i gcionn na spáirne. 472 689. (b), (ag troid le bata), .. é fhoghluim i gcionn a bhata comh cliste leis fhéin.. 472 691. (c ), I gcionn na hurnaithe, (ag paidireoireacht), Chuaidh sé i gceann na h-urnaighthe, agus creidim gur dhubhairt sí sin urnaigh dhuthrachtach.. 418 258. 9. Ag gabhail i gcionn an tsaoil, (ag socrú síos sa tsaol, ag pósadh), tá an t-am agaibh-se.. a bhéith ag gabhail i gcionn a' t-saoghail, agus imthigidh agus cuartaigidh mrá daoibh fhéin.. 1185 578. A Mháire.. sílim go rabh an t-am againn a bheith a baint as amach agus a ghabhail i gcionn a' t-saoghail. 1170 49. 10. Oíche cheann féile, ..féasta, (an oíche roimh fhéile ), Tháinic Oidhche Shamhna.. "Tá anocht oidhche cheann féile.." 1185 440. oidhche Shamhna nó Oidhche Nodlag nó oidhche cionn féile mar sin.. 1170 43. B'annamh a bhíodh tae nó arán ag daoiní amach ó oidhche Chinn Féile.. 1170 394. oíche ceann féasta a bhí in oíche Shamhna.. 1835 53. 11. Chionnus, (de chionn is.. toisc..) , bhí sé annseo anuraidh a' dréim go rachainn-se leis, agus chionnus go rabh mise a' coinneáil cuideachta leat-sa.. ní rachainn leis. 1185 512. ní ghlactha fearg liom.. chionnus uad a dhul ins a t-seascain.. ? 472 32. Chuaidh siad a dh'éad léithe sa bhomaite chionnus go rabh sise 'na suidhe ní b'fheárr ná bhí siad héin. 1538 45. thoisigh ansin an marbhfach idir na hAlbanaigh agus idir na Gaeil iad héin chionnus gur marbha an péas seo. 1791 145. 12. Faoichionn, (istigh sa), 'ach fuile cineál tramp a bhfuil fá chionn an bhaile.. 1185 525. 13. Díon (tí), nuair a chuir siad ceann ar an chaisleán ..1185 582. .. go rabh croc óir i gcionn a' toighe.. 1185 46. 14. Taobh uachtarach, bhí béim mór amach .. chuaidh sé amach ar chionn an bhéim.. 1185 582. 15. Ag cur in cheann, (ag cur leis, á mhéadú), Nach mór a' lán óir atá ins a chóthra sin." "Is mór.. dá mbeithfidh a cur ina cheann.. 310 83. 16.(a),Ceann (+ ai.), (.. amháin), dá mbéadh ceann eallaigh agatsa..(i.e. dá mbeádh beithíoch agat..) bhí sí ábalta sin a chur chun báis.. 1791 101. .. má bhuaileann tusa ceann eallaigh leis an dealgnach go rachaidh sí a mhún fola..1835 159. (b), Dá cheann (+ ai.), (dhá, beirt), D'imthigh seisean agus an dá cheann capaill.. 418 71. 17. Dhá cheann air.. (as a mheabhair), Síleadh dhá chionn a bheith air, "he was thought to be mad". 420 221. 18., Ceann urra an tí, (fear an tí), choisreachochadh ceann urraidh an toighe agus déarfad sé an paidrín..1835 191. 19 Dhá cheann ar an spéir, (ainm air) dhá short chomhartha sa spéir lena n-aithnithí athraithe san aimsir, cuid acu sin a bhí ábalta innsint caidé a bhí ag gabháil a theacht.. Bhí dhá chomhartha acu ins a' spéir ná mar adeiread siad héin bhí dhá cheann ar a spéir. Bhí fhios acu .. cén ceann den spéir a rabh an ghaoth mhór seo a gabháil a theacht.. 1835 285. ..caidé 'n dóigh a rabh siad ábalta an dá cheann seo a aithne. D'innis mé duit go rabh ceann ar a' spéir níos leithne ná an ceann eile ná rabh sé leath comh leathan ná leath comh reamhar.. ná leath comh fada, agus bhí siad ábalta baint amach as sin.. ar fead fhad agus bhí an stoirm sin ag gabháil a mhairstin.. 1835 286. +:*cúl

*céanna, .. dubhairt sé gur a solus. "Sin a nidh cheádna, " arsa seisean. (.i. .. an rud ceart, an freagra ceart).

*ceannaíonn, 1. Is daor a cheannaíonn sé é.. (is ábhar mór aiféala aige é), cá bith áit a rachaidh tú a choidhche bí cinnte agus bí i leith na mban ná mur rabh b'fhéidir gur daor a cheannochtha é. 1184 372. Ó is daor a cheannuigh mise sibh!.. Is truagh a thug cead daoibh é a fhágáil faoi bhallaí mo thoighe ar chor ar bhith. 1170 414. 2.(R.ch. ceannaíste), Tá leath Hamilton ceannaíste acu.. 1179 370.

*ceannaireacht, Ceannsú, fáil bua ar, bhí muid a' deánamh nach rabh dhá chloigeann déag fear ar bith i n-éirinn ar an uair 'e lá atá ann a dheánfadh muid a cheannaireacht, agus an uaisc na caorach sin a tháinic aníon ó'n doras ní rabh fear ar bith againnr ábalta í a chur arais.. 1538 121.

*ceanntarrnocht, Ceann-nochta, í ceanntárnocht costárnaocht, agus gan mórán fá n-a corp.. 1185 353. d'imthigh sé a'n mhaidin amháin le teacht a' lae ceanntárnocht costárnocht, agus 'na throscadh.. 472 458.

*ceannurra, Suíste, fear ceannais, ní rabh cead ag na ceannurraí duine úr a chur a dh'obair.. 1579 231.

*ceanramán, 1. Cearnamhán(?), fios a fhagháil caidé 'n seórt báis a fuair an ceanramán.. 1184 408. go dtiocfadh leis innse do cé a mharbhuigh an ceanramán. 1184 410. 2.Bithiúnach,ainniseoir, mur tú an ceanramán beag a thug an trioblóid domh-sa.. 1185 568. Arú a cheanramáin an diabhal! 1538 130. Ceanramán, "Duine gan mhaith, aindeiseóir ceathardha. " 1184 113. 3. Titim ceanramáin, (titim an-obann), deir siad go bhfuil tuitim ceanramáin ar oidhche fhoghmhair go dtuiteann sé i bhfaiteadh na súl.. 1538 109. cf. *cearlamán

*ceap, Ceap an dorais, tairseach, bhuail sí a ladhar ar cheap dhoras a' room.. 310 19. bainfidh an Daitheach Beag a ceann duit ar cheap do dhorais fhéin le tuath.. 310 48.

*ceapaire, Canta aráin (agus im air, mar lón bóthair), shuidhead siad ag na machaireacha agus d'ithead siad na ceapairí.. 472 398. cé bith méid ceapairí a bhéadh fágtha d'ólfaidh an deoch agus d'íosfaidhe an chuid eile de na ceapairí.. 472 399. nuair a bhéas an maistriú buailte agam.. cha bhíonn oiread ime ins a teach agus a dheánfas ceapaire dúinn. 1835 205.

*ceapann, 1. Bailíonn suas, sábhálann, ceap an fhuil agus bíodh an fhuil agat.. agus cuimil an fhuil.. 472 154. mharbh sé coileach agus cheap sé a chuid fola. 1578 55. .iomaireacha móra leathan.. Bhí siad sin comh leathán le páirc thalaimh, agus chá rabh deor fhearthanna dtuiteadh as an aer nach gceapad siad.. 1074 6. 2. Coscann, b'fheárr duit tuighe a chur ar do theach agus na deóra anuas seo a cheapadh.. 1170 50. 3. Beireann ar, gabhann , ceocú cheapfas tusa an chreach nó choiscfeas tú an namhaid? 310 17. D'fhéach an gasúr le n-a ceapadh ach ní rabh maith dó a bheith léithe (bó).. 1170 170. .. agus smaoitigh sé ag gabháil a bheith ceapaithe ar dhóigh ínteacht aici.. 1791 476. . .iomaireacha móra leathan.. Bhí siad sin comh leathán le páirc thalaimh, agus chá rabh deor fhearthanna dtuiteadh as an aer nach gceapad siad, agus eadar sin agus leas fairrge bhí an talamh raithte isteach ina chéile, agus nuair a ba cheart dó bárr a theacht air chá dtigeadh a dhath ach moll lustáin agus súilín buidhe. 1074 6.

*cearbach, Na Cearbaigh, Cearrbhaigh? (réaltbhuíon éigin), is cuimhneach liom fhéin é, ar na Cearbaigh, ar a' t-seisreach, agus ar slat an cheannaidhe agus an dá réalt a éirigheas ó dheas. 472 696.

*cearlamán, Dubhairt an cearlamán (daol) go bhfaca sé iad (Muire agus Iosef) bliadhain 's a' lá indé. 1185 217.

*cearpantóir, Saor adhmaid, fá saorthaí agus cearpantóirí agus tóg caisleán.. 1184 323. ..fuair sé saoir cloiche agus cearpantóirí.. 1184 575. saoir chloiche agus cearpantóirí.. 472 24.

*cearr, Dearmad, breall, Bhail sin an áit a rabh an chearr ort.. char cheart baint do'n chrann.. 1185 376.

*ceart, I gceart, (mar fhocal treisithe), Bhí cuid mhór i gceart a bhruitheadh buna dreasóg agus a d'óladh an súgh mar léigheas ar chasachtach. 1185 407. (cuid mhór - daoine- ar fad..). Gheobhad sé cuid mhór i gceart ar na trí agus sé pighne. 1185 441.

*ceasdan, In ionad, A bheith annsin ceasdan a gul ins an arm, "being there instead of joining the army." 420 268.

*céasla, Maide rámha, chuaidh sé héin ar an chéaslaigh, agus d'imir sé go díon dithcheallach do dtí go dtáinic sé go tír mór.. 1538 73.

*ceasaí, Droichead, cabhas thar bhogach; ciseach, bhí'n cheasaigh finisháilte annsin. 311 384.

*céaslú, Iomramh, Nuair a tháinic a' lán mara fhad leis a churrach chuir sé ar a t-snámhadh í, agus chuaidh sé fhéin .. a céaslughadh .. 472 215.

*ceastaíonn, Tugann íde béil dó ? ceistíonn? A bhean mhalluighthe.. ach go bé gur cheastuigh tú mé budh é mo scéal a' scéal a bh'fhearr.. 311 430.

*ceastar, Hata béavar, Fil:, Ceastar a t-síoda a chaith uaisle an tíre.. 472 432.

*ceathaideach, Ceathach, oíche cheathaideach clocha sneachta.. roimh an Nollaig. 1791 28.

*ceathartha, Gortach, sprionlaithe, ainnis, "Duine gan mhaith, aindeiseóir ceathardha. " 1184 113. Sprionnlóir, "Duine cruaidh ceathardha aindeiseach. A miser". 1184 175. Stiocaire, "Duine truailligh aindeiseach, ceathardha". 1184 177.

*ceatharnach, Ainniseoir, An a' ciceáil an cheatharnaigh bhoicht atá sa chomhnair atá sibh. 1538 3. ..de cheatharnach mheadhon aosta, a rabh an-droch éadaigh air - cuall bratóg agus salachair.. 1343 239.

*ceatharnacht, Faoileáil thart neamhchúramach etc., Ní thiocfadh leat an brachan sin.. a thabhairt do mhuc indiaidh é sin a bheith a ceatharnacht síos fá'n doras. 1185 471.

*ceathraí, Sceoin, eagla, ar mhéud agus bhí ceathraighe agus eagla air.. 311 160. ceathraighe, "fear, confusion", 420 261.

*ceathrú, 1. Ceathrú anama, (ligean anama le duine, gan é a mharú), go mbfhéidir go gcuirfead sé 'un báis é gan ceathracha anama ná tagall. 1184 295. muirbhfidh siad thú gan ceathrú anama ná tagall a thabhairt duit. 1538 132. 2. Ag ceathrú anama, (ag iarraidh trócaire), tá mé ag ceathrú anama ort. Ná marbh mé.. 1185 572. 3. (a), Ceathrú an bhoird, (cúl na deice uachtaraí ar bhord loinge), sheas sé ar cheathramhan an bhóird go dtí go rabh siad a tarraingt comh neas do'n t-solas nach rabh teicheadh.. 472 457. (b), Máistir na Ceathrúna,oifigeach ar bhord loinge a bhfuil cúram an chompáis, an stiúir agus an chomharthaíocht faoi. ("quartermaster"), Dubhairt sé le maighistir na ceathramhna go rabh solus rompú agus iad ag 'ul i gconntabhairt. 472 456. 4. Seanroinn ar thalamh, Ba leis an rud a dtabhrad siad ceathramh thalaimh air 'san am sin. Bhí stoc eallaigh aige air agus é a díol cís.

1170 39.

*ceathrar, Ceithre, bhéarfaidh mé an deich agus ceathrar duit.. 1184 307 (..£4-10-0d).

ceig, Tá sé faoi'n cheig. "Tá sé tinn de bhárr póit ólacháin." 1184 36.

*céile, 1. Fríd-a-chéile, (corraithe, mí-stuama san aigne), Sgannraigh sé agus chuaigh sé fríd a chéile as miosúr. 1578 42. Chuaigh an tíarna fríd a chéile nuair a chonnaic sé seo. Bhuail eagla é.. 1578 56. 2. Roimhe a chéile, (roimhe sin), An lá roimhe chéile, "the day before". 420 236.

*ceiliúr, 1. Cuireann ceiliúr ar, (beannaíonn do), Cuireadh ceileabhar air agus d'iarr sé ar dhuine acú tarraingt air le tobaca.. 1185 558. 2. Cuireann an ceiliúr fad leis,(cuireann fios air), Chuir siad a' ceileabhar fhad léihe-se, "they sent for her". 420 235.

*ceilp, Luaith feamainne a dhóifí ar áith (foinse iaidín agus potaise), Ba ghrách leo a bheith a bruith ceilpe faoi Chroc.. 1791 159. Bhruithead siad an cheilp seo agus ansin nuair a bhíodh an cheilp seo bruite acu bhí an rud ann a dtabharad siad an aíche air. 1791 160. bhí siad a dréim leis an tinidh seo a chur ar obair fá choinne an cheilp seo a fháil bruite.. 1185 135.

*céimiúil, Uasal, oirirc, is bocht an áit a dtáinic tú.. fear comh céimeamhail leat-sa.. 310 352.

*ceirín, Déantús leighis a leagtar ar chréacht nimhneach chun é tharraingt, bhéarfad sé amach é (dealg) nuair a shárochad sé ar cheirthín ar bith eile sin a dheánamh. 1185 29.

*céirseach, "Duine dorcha croimshlinneánach a mbéidh glór píochánach géar aige". 1184 113.

*ceirt, Balcais, ball éadaígh, Chaith fear a cheirteacha go dtí n-a léinidh.. 472 556. Chá mbíonn a'n lá a gcuirfidh sé a cheann ina cheirteach nach gcosnochaidh sé oiread airgid.. 1185 353. (..aon lá a gcuirfidh sé a chuid éadaigh air, aon lá ar bith..)

*ceirteog, Seál, scairf, Chuir sí an chirteóg a bhí ar bhean a' tincléirí ar a guaileacha.. 310 365.

*ceirtlín,Déanann ceirtlín de, (déanann meall ar an urlár de le buille), rinn sé ceirtlín de Mhaolmuire faoin'n tábla, agus d'imthigh 'na rith. 1538 75.

*ceisteoireacht, Ceistiúchán, nuair a bhí an ceisteóireacht uilig deánta chuaidh an dá phéas amach ar an doras. 1538 53.

*ceithearn, Ceithearn coille, (buíon robálaithe coille), ceárn coilleadh atá annseo.. agus níl fhios ag a'n nduine cá bhfuil siad a baint faoi-fá.. 472 554. go rabh Eoghan Ó Baoghaill seo ins a cheárn choilleadh.. 472 558.

*ceo, Tá dath a' cheo a' teacht ar Mhicheál, tá codladh a' teacht ar 1184 26.

*ceo-bháisteach, Báisteach éatrom ceofránach, Bhí oidhche réab-gealaighe ann agus é ag ceó-báisteach. 1185 222. (ceo-bháisteach + réabghealach??) tráthnóna amháin ceó-bháistigh bhí an fear a ba sin de na gasraí amuigh.. 1170 169.

*ceolán, "Duine a mbíonn buaidhreadh inntinne air; páisde a bhéadh i dtólamh a caoineadh; a bore fosta." 1184 113.

*ceolann, Canann (amhrán), Béurla a ba mhó a cheólad siad. 1791 45. "Baicle daoiní le chéile i dteach an áit a gceólfadh duine thall is i bhfos abhrán." 1184 69.

*chiacais, (Agall iontais), a thiarcais, "Ó chiacais o!" adeir sí, "a bhfuil tú pósta?" 1184 362. Bhail a chiacais o! .. tá sé ag cur na seacht n-íontas orm..1184 556.

*chugainn, Chugainn liom-sa, (téanam ort), Chugainn liom-sa, "Come with me". 420 237.

*chuig, Ligeann i luí chuig, (ceadaíonn collaíocht le), Dá leigtheá mise i luighe chugat anocht.. 472 477.

*chuige, Cúis, Sé'n chuige a h-ainmnighead Ballywhorisky.. 420 237.

*cíabhach, Ciabhach eadra, (staicín áiféise), Ná déan ciabhach adartha díom annseo! .i. Ná coinnigh mó sheasamh i bhfad gan 'ghroithe mé annseo... Rinn tú ciabhach adartha de. .i. Mar adeirtear i dTeilionn: rinn tú seóin sincín de! 1184 44. Bhí sé na chiabhach eadara aici. " bhí sí ag magú air." 420 214.

*ciafart, "Duine atá fágháil níos mó n'á chuid ranna de thrioblóid an t-saoghail; duine a bhfuil buaidhreadh inntinne air." 1184 113.

*ciall, 1. Shf:, Ní h-ionann ciall do achan dís mac agus ní dual do theughlach a bith gan uachtaran a bheith orthu. 420 215. 2. Thaire n-a chiall, (as a mheabhair), Thara na chiall, "insane". 420 250.

*cian, 1. Tógann cian de, (baineann buairt, imní dhe), thógad siad cian dá chéile ar achan ndóigh.. 1074 9. 2. Na cianta coimhíocha, (thar lear, san imigéin), D'imthigh siad uilig seo ins na cianta coimhthigheacha agus char phill siad ariamh ó shoin. 1074 16.

*cianach, Cnáimhseálach, Bhí sé iontach cianach, agus é i gcómhnaidhe.. a strioncánacht chaointe. 418 256.

*cianóg, Bonn beag copair (níos lú ná feoirling), chíolfadh sé leis an duine eile'ar chíonóg nó ar phighinn.. 472 467.

*cíapálaí, Ciapálaidhe, "duine atá i dtólamh i n-imreas le duine ínteacht eile; duine a bhéadh a baint a mhí-thapaidh as duine ínteacht". 118 113.

*cíapar, Féar garbh a bhainfí ar an sliabh; "cíbfhéar"?, ba ghrách leo a ghabháil suas go dtí a croc agus rud a bhaint a dtabharad siad ciapar air fá choinne an tríomhú cuid den bhárr a bheith sábháilte acu fá choinne an Gheimhridh. .. bfhéidir go mbainfear siad naoi ná deich 'e mhálaí agus fiche den chíapar seo. Bhéarfad siad anuas a' ciapar seo agus dhéanhaí cruach de sin agus má bhí fiogacha glasa ar bith le fáil dhéanhaí leár de sin agus don chíapar seo.. 1835 89.

*cíaplach, Cíbleach?, thóg sé rud eighinteacht amach as tumóg mhór chiaplaighe agus fraoigh. 311 80.

cíb, Dioc, Cíb ortha mar chearca.. mar daor orm-sa iad. 1170 396. (mallacht orthu..).

*cíbeálann, Cuireann sceallán, ..in n-am go leor a bheith a cibeáil na bpréataí. 1184 17. a mbéadh scoilteáin cibealta dá rachadh an t-eallach fríd sin chuiread siad amudha é.. chuirfead siad aníos na scoilteáin, agus bheadh a giota beag préataí sin amudha ansin. 1835 264.

cídeog, Sórt cába in aghaidh na síne, B'fheárr duit a buachailleacht bó / Do bhata ann do dhórn agus cídeóg ort.. 472 492. bhí bean dhóiúil 'na seasamh lena thaobh.. Bhí cideog uirthí agus d'fholuigh sé'n cideog i i gcruach an arbha.. 311 109.

*cífleachán, "Duine amsgaidhthe. One who dresses in tattered clothing". 1184 113.

*cífleog, Piseog: An Chifleog Bheag, (giobal dearg a chuirtí i gcluais bheithígh), An bhfaca tú iad ariamh ag cur giota beag de éadach dhearg i gcluas eallaigh.. ? Chonnaic mé iad á dheánamh seo - mar adeiread siad héin leis an chifleog bheag.. 1835 405.

*cífleogach, Gioblach, Ta droch-triubhas éadaigh air. "níl sé déagh éadaigh; tá a chuid éadaigh cifleogach." 1184 48. "Duine bratógach cifleógach atá i dtólamh i ngéibheann agus i dtrioblóid.." 1184 103.

*cígilt,Mothú néarógach sa chneas a spreagtar le bogchuimiltó teagmháil agus a tharraingíonn gáire, míshocracht nó corraí., thoisigh sé a chur coigilt i mbonnaí a cuid cos - bhí sé costárnacht ar ndóiche.. 1170 438.

*cígire, Bhí scoil Gaedhilge ag toighe Eóin Coyle.. Thigeadh cigire chuca le sgrudú a chur orthú. 311 93.

*cíncíseach, Mí-ámharach?, Cailín a bhithear a phósadh Dia Luain, agus ní rabh sí sasta de'n lá. Seo mar dubhairt sé é: An Luan cingéiseach , an Mháirt Scathrannach, an Cheadaoine Choimseach, Diardaoin Dálach, agus fanfaimid go dtí amarach -Dia hAoine. (Sean-chaint). 1184 22.

*cíne, Treibh, muintreacht, a chónaíonn i gceantar a bhfuilsinsreacht choiteann orthu agus an sloinneadh céanna, 'iarr sé gan cineadh Mhac Amháin éireacht a choidhche níos láidre i nGaoith Dobhair.. sin a bhfuil i nGaoith Dobhair do'n chineadh sin, teaglach amhaín. 472 293.

*cíneál, Talamh maith féaraigh, chuirthí 'chruic iad, agus.. Nuair a thiocfainn 'n bhaile annsin bhéarfainn na ba ar an chineál arais go dtí an oidhche. 1185 117. (..ar ais go dtí an cineál..).

cíoch, Mama, caith na h-úbhlaí.. agus crág é faoi'n chioch má thig leat leis an ubhall.. 311 304.

*cíolartán, Ciollartán, "duine beag íseal anasta - a bhéadh an-dearmadach de ghnáth." 1184 115.

*cíoncam, Gála, scar (? <income?), díoladh i Liverpool í ar shé chéad comthrom giní - ór uilig a bhí inntí. Fuair Dónall Boyd díolta 'na dhá chioncum, agus rinn sé dhá chuid den chéad chioncum eadar é féin agus Dónall Óg Ó Baoighill.

*cíonntaí, 1. Milleán, Nachar dhath dona cionntaighe-san é, "that it was none of her fault". 420 348. Bhail.. goidé chionntaigh a bhéas leis na neithibh sin. 1791 229. 2., Cionntaí le, (milleánach le, siocair le), caidé tharlaigh dé ná caidé a ba chionntaigh leis na tinteacha móra.. 1791 458.

*cíontach, Ceanúil, Ciontach ort, "fond of you". 420 261.

*cíoradh, 1. Bhí mo bhun is mo chíoradh agam fhéin, "Bhí barraidheacht de mo ghroithe fhéin ag cur bhuaidheartha orm." 1184 33. 2. Feannadh le carda olla, cloch (pionós ag naMolly Maguires), ba é an "cíoradh " an pionús a ba choitíanta.. hainfí de achan snáithe éadaigh ansin isteach go dtí'n craiceann, agus bhíodh cárdaí na holna leosan agus thoisíod siad air go scríobad siad an craiceann anuas de. 1579 204. ba lúide an cás dá ndéanad siad cúis le cíoradh Uí Mhaoilchiaráin. 1579 211.

*cíorann, Scríobann, feannann cf. *cíoradh, gur chíor siad ó hun go bárr é leis an chloich. 1579 208. Bhain siad de an t-éadach agus chíor siad é leis an chárda.. 1579 214.

*cíorrthamach, Easpaitheach, mácalach, cf.ciorrú, cithréim fgb, ní rabh díoghbhail ar bith sláinte air siúd is go bhféadfad sé a bheith ciorthamach ar dhóigheannaí eile. 1184 26. Rúineach, "Duine aosta ciothramach creapáilte." 1184 157.

*cíotach, 1. Cearr, D'fhiafruigh sé goide bhí ciotach. 311 266. Goidé bhí ciotach leó, "what was the matter with them?", 420 237. 2. Contráilte (i bpearsain), Shíl siad an táilliúr ró-chiotach agus ró-chonafach agus ní leigfead siad isteach an órdú (AOH) é. 1170 57.

*cíotachán, "Duine ciotach nach dtig leis rud ar bith a dhéanamh mar dhuine eile. A lefthanded person fosta." 1184 115.

*círc, Cill, "kirk", rinn Colm Cille teach pobail agus d'fhág sé cloch uaithne astoigh ins an t-sean-roilig agus tá cloch uaithne eile os cionn na circe ann.. 472 463.

*círcín, Circín agus tae bán, "Salann is bainne - ánlann le préataí". 1184 96.

*cíth, Cioth cúir, cúr ag éirí faoi thosach nó dheireadh báid, Bí sé ag cur cioth cobhair i n-íochtar agus cioth cobhair i n-uachtar.. 1184 297.

*cíúnadas, Ciúnas, Bhí seisean thíos nuair a tháinic an ciúnadas (san aimsir).. 1791 262.

*clabaire, "Duine atá i gcomhnuidhe a cainnt. A babbler a talkative person". 1184 115.

*clabhcánaí, "Fear beag camchosach". 1184 115.

*clabóg, "Bean chainnteach". 1184 115.

*cladach, 1. Imeall na farraige, chá bhéadh a dhath thart ar na cladaigh uilig go léir ach a scoith bhuí seo agus go fiú an duibh-leathach. 1835 124. 2. Leac an tinteáin, teallach, D'fhág sí an toirtín ar an chladach agus chuach sí suas na h-aibhleogaí sa' mhullach air. 1185 463. Tharraing sí anall na h-aibhleógaí agus an ghríosach uilig de'n chladach. 1185 463. an naoidheanán a fhágáil ins an chliabhán ins a' chisteanaigh ag cladach na teineadh.. 1343 260. bhí an luaith a teacht amach ar a' chladach - an cladach a bhí thart ar an áit a rabh an tinidh acu.. 1835 63.

*cladhaire, Duine a ghlacann eagla go furasta, meatachán, "Duine gan mhaith, go minic cladhaire (a coward)" 1184 113.

*claíomh, astoigh i gcrói na claidhmhte seo bhí cineál de ghiota mór cruaidhe.. fá choinne é dheánamh láidir agus bhí 'n dá thaobh mar bhéadh scian ann. 1791 304.

*cláiríneach Duine éagumasach, rinneadh cláiríneach daoithe i n-am an fhlú mhóir.. 472 421. Chan fhacaidh'n cláiríneach beag seo a leithéid ariamh.. 311 266. ..ag innse do'n t-sean -sagart abhí 'n a chláiríneach thuas 'na shuidhe nar bhog se seacht mbliana amach as a chaithir.. 311 330.

*clais, 1. Ceann des na díoga a bhaintear chun iomaire a dhéanamh, Ba ghrách leofa iomaireacha a dheánamh agus bfhéidir go mbéadh an t-iomaire sin cuple slat ar leithead , agus bhí clasannacha ansin a bhí suas le troigh ar doimhne ná troigh go leith. 1791 56. 2. Ag cur clais, (ag cur cré le prátaí), "Ag cur lán moulding potatoes, ag cur clais (i nGleann Finne). 420 209.

*claitseach, "Bean nach bhfuil mórán measa aicí uirthí fhéin. A slattern". 1184 115.

*clamh, Aicíd chraicinn a thagann de bharr salachair nó easláinte, Sfh: An bhean ruadh mar bhéad fuad ar chapall chluimh .. "go bhfuil sí éadtrom 'san nádúir". 1184 20.

*clamhpaire, "Duine atá i dtólamh a deánamh mí-ghrinn go h-áirid eadar chomhursanaí." < clampaire?

*clann, 1. Páiste nuabheirthe, c'ainm a bheirfead siad ar a' cheud chlann a bhéadh acu.. 311 503. 2. Tinneas cloinne, (tinneas mná seoil), isteach na leabtha faoi chionn mrá a bhéadh i dtinneas cloinne. 1185 345. 3. (Ag tagairt do dhaoine le sloinnte áirithe), Bhí dream Chlainn Pháidín ábalta á dhéanamh .. Clainn Íc Shuibhne, agus chá rabh dream Chlainn Uí Dhubhchoin..bhí dream Chlainn Uí Ghallchóir ábalta é dheánamh.. 1791 446

*clapáil, Buaileadh: *caidear

*clár, 1. Clúdach (anuas ar rud), nuair a fuair sé astoigh é dhruid sí an clár air agus chuir sí an glas ar a' chórtha. 1184 375. thóg sé i leathtaoibh an seóirt clár a bhí uirthí. 1184 561. bhí "frock" mór air agus ghreamuigh sí cláraí sean-sáspain thiar ar a "frock". 472 247. thóg Peigí an clár de'n phota.. 1170 394. 2. Déanann cláraí de,(briseann suas), Bhuail sé an stópa ar thaobh an chlaidhe agus rinn sí cláraí de. 1185 617.

*cleamaire, Taingléir, cleasaí, ..ag tagairt dó na cleamairí a thig eadar thoighthe a cheannacht eallaigh ar luach bheag agus nuair a bhéarfad siad 'un aonaigh iad , iad a fágháil an-luach ortha.." 1184 16.

*cleas, Cluiche tórraimh, .. go rabh an t-am toisiú ar na cleasannaí - bfhéidir cur thart a' chnaipe. bhí cleas eíl acú a dtugad siad Díol na Bó air.. 1185 178.

*cleasaí, 1. Lúthchleasaí, imreoir cluichí gleacaíochta, ba é mac Fheidhlimidh an cleasaidhe a ba mhó a bhí fríotha uilig. 472 403. 2. Lúbaire, "A twister". 1184 117.

*cleasaíocht, Imirt cluichí gleacaíochta, rachad siad amach a chleasaidheacht astoigh nó amuigh.. 472 403. Bhí siad uilig a cleasaidheacht agus 'sé mac Fheidhlimidh Cam an cleasaidhe a b'fheárr a bh fríotha agus bhí sé ábalta na buachaillí a chathamh anonn agus anall.. 472 405.

*cleataire, Clataire, "duine atá i dtólamh a cainnt fá ghroithe duine ínteach eile - go minic a baint an rubaill dá chomhursa." 1184 117.

*cléireach, Freastalaí aifrinn, Fuair seisean na cléirí agus thúsaigh an t-Aifionn.. 1185 304.

*cleite, 1. (Gan) bun cleite amach ná barr cleite isteach, (an-dea-chóirithe), teach beag nach rabh bun cleite amach ná bárr cleite isteach ach ách uile cleite a deánamh dídin agus foscaidh do'n chionn eile. 1184 478. (teach dea-chóirithe) Tá boitheach amuigh annsin.. nár cuireadh a dhath tuighe air le seacht mbliana agus caithfidh tú an boitheach sin a chumhdach le cluimhreach sula bpillidh mise tráthnóna, agus má bhíonn bun cleite isteach ná bárr cleite amach ná aon dhá chleite ar a'n ndath amháin, bainfidh mise an ceann díot.. 1185 608. (Móitíf as sean-scéal - bunús an natha?). 2. Cleite anmhachaín, (cf. cleite an mhaotháin, "ensiform cartilage" fgb), bhí léas chleite an mhacháin aige.. 1791 173. bhí léas cleite an mhacháin aici.. 1835 200. 3. Cleite de dhuine,(duine éadrom tanaí), "Cleite de dhuine caol éadtrom". 1184 113.

*cleith, 1. Maidí crosach ar a chéile sa díon; rigín, cliath. dá ngeárrad sé an crann go mbainfead sé oiread taobhán as agus a chuirfeadh cleith an bhóitheach. 1185 373. 2. Faoi chleithan tí, (sa tigh), mothuighim boladh an Éireannaigh bhréagaigh bhradaigh faoi chleith mo thoighe anocht! 1185 564. 3. Cleithagus creata, (adhmaidí tí), chaitheadh na fir cleith agus creata a bhaint as an talamh ná as na coillte. 1185 372.

*cleiteálann, Cniotálann, agus chleiteáilead siad stocaí.. 1185 187.

*cleitearnach, Unfairt, An oidhce shioc an íosagan agus an eascon.. bhí sí a cleitearnaighe go dtí go bhfuair sé an oighreóg léighte os a cionn. Tháinic sí amach agus shiubhail sí leithe..310 373.

*cleitire, "Duine beag éadtrom ar bheagan cliabhlaigh". 1184 117.

*cliabhlach, Cliabhrach, "Duine beag éadtrom ar bheagan cliabhlaigh". 1184 117.

*cliath, 1. Cliath fhoirste, (cliath fhuirsithe) Bíonn iomaireacha agus drills acu. Bíonn racán acu mar chliath-fhoirste. 311 30. chuir sé cliath-fhoirste faoi agus cliath-fhoirste os a chionn.. 311 60. Thug sé isteach an cleith-fhoirste agus luighe air.. 311 355. fuair siad cliatha foirste agus tharrain siad agus gan a'n toint éadaigh air fríd na cliathacha foirste.. 1791 223. 2. Cliath fhoirste na farraige: "An rud adeirtear i dToraigh fá'n rud a gníos an ghaoth anoir agus anoir dtuaidh leis an fhairrge. Comhthromnuigheann an ghaoth sin an fhairrge mar gníos an chleith fhoirste leis an chuibhreann." 1184 93.

*cliathramán, "Duine meaithte nach mbéadh ann ach na crámha". 1184 117.

*clibín, Luid ghruaige shalach ghioblach, "..tar díom", adeir sí (capall reatha), "go gcraithidh mé na clibíní díom fhéin". 1184 405. bhí sean-bheathadhach bán aige agus í lán clibíní uilig go léir. 472 278. Clibín, " crapan beag aoiligh a bhíon cróchta as fionnadh bó." 420 219.

*clibistín, 1. Capall gioballach, clúmhach, tiocfaidh clibistín beag de phónaí amach.. 1184 404. thionntoigh sé an clibistín thart ag an doras.. 1184 409. Bhí clibistín beag maol odhair imeasc na mbeáthadhach.. 1185 228. Chrom a' gasúr anuas dó'n chlibistín.. 472 114. 2. "Duine óg gan inntleacht". 1184 117.

*cliobóg, 1. Láir óg, cá bhfuil sé seo ag 'ul leis an chliobóg.. tá fhios aige nach gabha ar bith mise. 472 367. thuit an chliobóg marbh i lár an cheárdta. 472 367, beir ar a' chliobóig atá 'muigh.. agus bris isteach in uile chineál oibre í. 311 355. Thug sé leis cliobóg thrí mblian a bhí aige agus chuir sé diallait marcaidheachta uirthí.. 1538 74. 2. Capall óg, d'éirigh an searrach aníos go rabh sé na chliobóg.. 472 722. 3. Cliobog, "Duine amhlanta uascanta". 1184 117.

*clíoráil, Imeacht glan as áit, ní thug sé ach ceithre h-uaire fichead daoithe fá choinne "clearáil", í fhéin agus a mac. 418 9.

*cliseann, Bíogann, geiteann, Chlis an madadh ruadh suas nuair a chonnaic sé é, agus d'imthig sé giota.. 1185 28.

*clismirní, Bíogadh, geit, cliseadh, ..nár stad sé ach a clismirnighe amach as a cholladh ó chuaidh sé a luighe.. 1538 114.

*cliste, Go cliste, (go pras, tapa), D'imthigh an bheirt go cliste. Níor chaill siad am ar bith.. 1185 278.

*clóca, Sfh: Níl san náire ach clóca, is fada ó strócadh é.1184 25.

*cloch, 1. (a), A chois cloiche, (fá chiumhais na carraige, ..an chladaigh), d'imir siad leóbhtha thart a chois cloiche gur ghlan siad Cruc Fola. 472 461. (b), I gcois cloiche, (in aice na farraige), Chá rabh an mhuinntir a bhí 'na gcomhnaidhe thart síos i gcois cloiche comh h-olc. 1074 4. 2. Cloch an bhac, (cloch i bpoll an iarta), D'imthigh An Siosanach go Machaire Gáthlain agus shuigh sé ar chloch a bhac 'toigh Sheáin.. 472 308. Bhí sé seo comh beag agus nach rabh oiread do dhoirn ann, agus nuair a bhíodh a mháthair ag gabhail amach a dhéanamh dhath ar bith chá rabh aicí ach á chur isteach i bpoll a' bhac.. 1170 477. 3. An Chloch Fhuar, an Chloch Mhéinn, chloch (a) a bhailítí um Shamhain a raibh bua innti/iontu dar le daoine an cur fola a stopadh), Chualaidh mé fán chloch fhuar, agus sé'n dóigh a rabh an chloch fhuar dó. Chaithfeá a ghabhail agus an chloch fhuar seo a chuartú -cineál de chloch ghorm a bhí inntí, agus rud eile a dheánfadh na daoine an lá sin chuartochad siad rud a dtabharad siad an chloch mhéinn air.. Bhail chuartochad siad an chloch mhéinn, agus tá an chloch mhéinn ar rud comh maith agus a thig leatsa a fháil má tá duine ar bith ag cur fola ach go gcaithfeá í fháil an lá sin .. an chloch mhéinn bhéarfá leat giota daoithe ón tSamhain sin agus bhéadh ins an teach agat - chuirfeá i dtaisgidh é agus is cuma caidé 'n geárradh a bhí ortsa, bhí siad ábalta a ráit na trí foclacha.. leis an chloch mhéinn seo - Naomh Seanáin agus Naomh Pádraig agus Naomh Caitríona.. 1835 7 .. agus nuair a leagfad siad sin ar a gheárradh a bhí ortsa, is cuma caidé 'n fhuil a bhí ann ná dhath ar bhith eile, bhí sé ábalta an fhuil a stopadh. Agus an chloch fhuar a raibh tú (fear béaloidis) a cainnt uirthí, bhí sin ar rud comh maith agus a bhí ann ariamh a stopadh fola fosta, agus sé'n áit a gcaithfeá-sa an chloch fhuar sin a rabh tusa a cainnt uirthí a chur síos ar chúl do mhuineáil agus í leagaint ar a chraiceann agus is cuma caidé 'n pháirt in do chorp a mbéadh fuil a teacht as bhí sin ábalta é stopadh fosta. 1835 8. 4.Cloch mheile, (leac chloiche ar a mbuailtí an mhin..meilthe?), Ba ghrách leo min a chruinniu.. bhí cloch mhór ann a rabh cloch mheile uirthi. Leac mhór a bhí innti seo agus bhí rud deánta acu a dtabharad siad an cabán air. Bhí luaidhe ar a chúl seo.. agus bhí sé 'na ádhmad agud chuiread siad an coirce ar seo, agus bhéad siad a buaileadh ar a choirce seo go dtí go ndeánad siad comh leathán é. ..bhí rideall deánta acu.. 1835 322.

*clochar, Rian sean-fhoirgnimh chlochach?, Dá mbeitheá ag tógáil cloch i gclochair nó rud a' bith agus thú sílsteán nach rabh sé ceart deánta nó go rabh sé uasal.. 311 17

*clochán, Cabhas, trasna na h-abhna an áit a dtáinic sí trasna ar an chlochán. 1184 539.

*clochrán, "Duine fágtha atá tugtha do'n chlúdaigh agus do'n leabaidh". 1184 117.

*clogadán, "Blockhead".

*cloigeann, 1. Ceann, plaosc (ón muineál suas), tá an oiread seo spící iarainn thart ar an bhalla gus níl spíce ar bith acú sin nach bhfuil cloigeann fir air. 1538 7. 2. Ceann(amháin), duine, rud, Bhí a'n (*aon) chloigeann déag páisdí ag an bháinrioghain.. 1184 414. tá a'n chloigeann déag de a'n teaglach amháin agam.. 1184 420. bhí dhá chloiginn déag dhe theaglach acú. 1185 79. cúig cloigne déag.. 1185 179. trí cloigne déag a freastal oirthí.. 472 110. Tá naoi nó deich a chlaigne báidhte ann agus bhí sí 'sa tairngireacht go rabh dhá chlaigeann déug báitheadh ann. 311 162.

*cloigneachán, "Duine dall-inntinneach, blockhead - Gort a' Choirce". 1184 117.

*cloíteacht, 1. Lagachar, fanntais, Sé mo mhór bharamhail gur ghlach sé cineál ínteacht claoidhteacht ar an chruc agus go bhfuil sé marbh.. 1185 266. bhuail claoidhteacht í agus thuit sí isteach i ndroch-sláinte.. 1343 250. 2. Lagmhisneach, A óganaigh thapaidh ó na bíodh ort claoidhteacht / Ná cuireadh na daoine choidhche buaidhreadh ort.. 310 341.

*clósáilte, 1. Dlúth, Ní bhfuightheá fríd eadar dhá chrann bhí siad comh clósáilte sin. 1185 519. 2. Clósáilte ag, do (in aice le), Thug sé síos an sáspán agus d'fhág sí 'na shuidhe thíos clósáilte ag bun a' dorais é. 1185 468. tá sin thuas íontach clósáilte do Berwick on Tweed. 1791 421.

*closóid, Clóiséad, Fuaidh sé isteach i gclosóid bhead abhí i gcoirneál aici a rabh éudach cróchta anuas taobh 'muigh do fa choinne gan a'n duine a feiceál. 311 77.

*cluain, 1. Focail grá, plámás, Ar leabaidh gan suan go sinfinn léithe suas / Nó go gcuirinn-se mo chluan i gcéill daoithe. 472 491. 2. Sfh:, Tiocfaidh milleadh ar chluain an Gheimhridh 1184 13. (millfear toradh an Gheimhridh bhoig faoi shíonta an Earraigh, cf. Is ionann fás Geimhridh agus fás na h-úire; imeartas focal idir cluain/meadow agus cluain/deception?)

*cluanaire, "A flatterer, a deceiver, a hypocrite". 1184 117.

*cluasán, "Duine gan inntleacht, a stupid person". 1184 117.

*cluasóg, Giota beag éadaigh a bhainfí ó phíosa eile, gheárr mé giota amach as córneál a froc - cluasóg bheag agus chuir mé in mo phóca í. 1184 367.

*clúdach, 1. Clúid, taobh na tine den seomra, Chuaidh sé suas díreach 'na clúdach agus shuidh sé ag cionn an tábla.. 1184 556. bhí sean-chailleach 'na suidhe thuas ins a chlúdaigh 1184 560. bhí seanduine beag.. 'na shuidhe 'sa chlúdaigh sa cró seo. 1185 237. shín sé an maide briste siar faoi leabaidh na clúdaigh go gcuiread sí cupla fód eile uirthí.. 1170 397. 2. Ceann an tí?, nuair abhí na ba ceanglaiste 'sna clúdachaí ag achan duine fa'n áit seo.. 311 280.

*cluiche, 1. Sa chluiche.. (sa chaoi..), Sa chluiche agus nach n-eireochad sí, "so as that she would not rise." 420 222. 2. I gcluiche báis, (i riocht an bháis), "in a state of death" 420 242. 3.Cuireann an cluiche air, (faigheann an lámhuachtair air), Sionnach, "Duine glic ealadhanta nár bhfurast an cluiche a chur air." 1184 167.

*cluicheartán, (?), Cluifeartán fir. 420 214.

*cluimhreach, Clúmh, cleití, cluimhreach cearca fraoich.. 1184 462. an éanlaithe a mbíodh cluimhreach deas smúdáilte orthú.. 1185 654. comh dubh leis an chluimhreach abhí ar an lonndubh. 472 513. Bhí tú do chodladh aréir.. i leabaidh chluimhrigh.. 1791 391. Tá sé ag cur ín ina chuid chluimhrigh, ".. ag cur rud ínteacht i leathtaoibh fá choinne na coise tinne." 1184 21.

*clupais, Clupaois , "Duine a chaitheas a chuid éadaigh go h-anasta". 1184 119.

*cnag, Alp adhmaid, Bhí crag ar bhata an draoighean dubh sin, agus bhí sé níos caoile thíos in a' bhun.. 1791 237. Ba ghrách leo dhá chrag - tá fhios agat na cragannaí sin a bhíodh ar na h-eangachaí..(snámháin adhmaid is dócha a choimeádadh na h-eangacha in uachtar?). Chuiread siad bata isteach.. ins na poill abhí ins na cragannaí agus sin na maidí a bhí acu fá choinne bhuaileadh na gcraiceann. 1835 167.

*cnagadán,*cragadán, Cragadán, "Duine beag cruaidh miotalach nach luigheann an aois air". 1184 119.

*cnagán, 1. Cnag, buille, Bhuail sé cragán ar a' doras.. 1185 572. Bhuail sé cragán ar an mhadadh a bhí i gcionn a toighe.. 1578 66. Chuaidh sé go doras thoigh an t-sagairt agus bhuail sé cragán air. 1170 197. 2. Alp ar cheann bhata, thoisigh sé·air le cragán a' bhata seo agus bhain sé an chlaidheamh de. 3. A. bh, bualadh, a bheith siúráilte agus í chragán leis a' bhall.. 311 54.

*cnagann:*cragann, 1. Buaileann, .. camán a fhagháil agus duine ar bith ar rachadh isteach ná amach a chragadh. 1184 457. chrag fear a' chuirp fear aca agus leag sé é..472 401. an reithe a ba mhó a chonnaic sé ariamh agus é ag cragú a chinn in aghaidhe na binne. 1578 65. beireann sé orthu agus cragann sé ar an urlár iad.. 1578 66. Chaith seisean a' báll agus a' maide briste agus chrag sé í agus thuit sí.. 311 54. caith na h-úbhlaí.. agus crág é faoi'n chioch má thig leat leis an ubhall.. 311 304. 2. Baineann anam as (le buille), Thug sé buille de'n tuairgnín dó agus chrag sé é. 472 82. bhuail dorn eadar a' dá adhairc ar a' bholóig agus chrág í.. 311 428. bhí mí-shásamh mór orthu a rádh gur chrag siad an tarbh bréagh agus gan a dhath ar a shon acu. 1170 480. dar léithe dá gcragad sí an gamhain dar léithe go mbéadh ánlann acu fada go leor. 1835 461. 3. Cragtha(thart), (leagtha síos gan aithne gan urlabhra), Nuair a mheas an gaduidhe go rabh faill acú lucht óil, a bhí (bheith) cragtha thart d'éirigh sé agus isteach 'na stábla leis gur ghoid sé an stail. 1170 411. chá mbéadh Críostaidhe ar an bailte nach mbéadh na luighe cragtha le fiabhras. 1074 8. d'iomparuighead siad leó an fiabhras ó theach go teach go mbéadh taobh tíre cragtha. 1074 8. 4. Gabhann thar (aois), Chrag sé na ceithre scór. 1184 29.

*cnagaois, Aois mhaith, Fear bréugh ach go rabh crag aois aige. 420 232.

*cnáib, Planda as a bhfaightear snáith; Cannabis sativa, chuir siad rópa cráibe trasna ó phosta go posta. 1791 198.

*cnaig, 1. Meall cruinn, liathróideach, Dar leis fhéin, goidé'n chraig bheag chruaidh atá annsin.. chonnaic sé gur cloigean duine a bhí ann.. 472 564. 2. Sliotar, cnag fgb, Cuireadh an chraig 'un áirde agus fuair Gaisgidheach na Beilte Deirge an céad bhuille uirthí.. 1184 453. Caitheadh amach an chraig arais.. 1184 454. Bhíod siad ag iomáin.. Bhí an crág deánta do ádhmuid.. 311 129. Fuair sé 'n chraig agus d'imthigh sé léithe agus chuir sé an báire ar an iomlán.. 418 17.

*cnáimhseáil, Cnáfairt, cogaint, é a craimhseáil cráimh feóla a bhí comh ramhar le mo leis. 1185 590.

*cnaipe, Cur thar a' Chnaipe, (cluiche tórraimh), Bhéad siad ag gabhail d'on bhúta agus thart a'cnaipe agus cleasannaí beaga mar sin.. 1185 179 Shuidhfeadh cúig cloigne déag thart ar an urlár leis an chleas seo a dhéanamh agus duine 'na sheasamh astoigh 'sa chroídhe. Choinneochadh duine amháin a dhórn druidte agus leigfead sé air go raibh an cnaipe aige agus go rabh sé 'á thabhairt dó dhuine ínteacht eile, agus cá dtugad sé an cnaipe do'n duine sin a'chor ar bith. B'fhéidir go mbéadh an cnaipe ag an té is lugh a mbéadh smaoiteadh aige air. D'fhiafrochainn-se duit-se annsin cé a rabh an cnaipe aige. Déarfá-sa go rabh sé ag a leithéid seo. D'fhiafrochtha de'n t-é sin cé mhéad buill a bhéarfá don duine seo. Bhail dá mbéadh an duine sin go maith dó déarfad sé a'n cheann amháin bó beirt bhoga. D'fhiafrochtha annsin arais de'n duine sin cé h-aige a rabh an cnaipe. D'innseochadh sé sin duit agus b'fhéidir nach mbéadh an cnaipe ag an duine sin a' chor ar bith. B'fhéidir go dtabharfá duisín buillí do'n t-é sin. Rachad sé ar aghaidhe mar sin bo bhfaghfaí an duine ceart. An fear ceart a mbéadh an cnaipe aige d'éireochad seisean agus chuirfead sé thart an cnaipe agus thart leis mar sin agus rachad sé thart mar sin go mbéadh achan nduine tursach. 1185 179/180.

*cnámh, 1.Na ceithre cnámha, (an dhá chois agus an dhá láimh),,.. nach dtiocfadh léithe an oiread seo oibre a dhéanamh agus gan aicí ach a ceithre crámha fhéin. 1185 325. (..gan aonchúntóir aici). 2. Cnámh na leise, (femur) thug sé iarraidh ar chráimh na leise.. 472 100. 3. Tá cnámh frithir i ngaoith anoir, "Ta nimheadas polltach fuar 'sa ghaoith anoir". 1184 13.

*cnámhach, Ain., Duine láidir cnámhach, crámhach árd a bhí ann, agus bhí sé an-mhaith a troid.. 1791 288.

*cnámhóg, Dríodar, dramhaíl, Bhí'n sgaith againne an uair sin.. ní rabh agaibh-se ach a' chramhóg. 310 19.

*cnap, 1. (a), Ina chrap, (ina phleist), thuit sí den stól a rabh sí 'na suighe air 'na crap a laige.. 1578 39. (b), Inachnap codlata, (ina shámhchodladh), ní luaithe a bhí sé sínte ná thuit sé thart 'na chrap codlata. 1184 434. thuit an bheirt na gcrap collata. 1538 102. 2. Pléasc, plimp, d'fhoscail an doras mar bhéadh crap tóirní ann.. 1184 478. 3. Meall, píosa, bhí buachaill 'na shuidhe amuigh agus crap sópa aige, agus gloine agus rásúr.. 472 127. 4. Carn, béidh crap cloch cruinnighthe againn agus do réir 's mar thiocfas siad aníos ní fhágfaidh muid a'n fhear beó aca. 472 408. 5. Scamall beag, d'éirigh crap ceo, agus amach as crap an cheo tháinic an cailín óg.. 1343 490. 6. Carn airgid, Bhí seisean a saothradh crapannaí.. agus achan nduine a tabhairt lán a lámh a dh' airgead dó. 472 408. 7. Scata, gasra, chruinnigh crap aca suas agus dubhairt siad le chéile.. 310 325. bhí crap maith aca ann, ach má bhí fhéin bhí eagla ortha.. 418 52.

*cnapán, 1. (Píosa, rud, duine) maith mór, Chromaidh Seán ar chrapán cloiche agus chaith sé suas í agus bhuail sé an "lady".. 472 38. go dtáinic crapán de bhuachaill mhór ruadh.. 1185 103. thógfadh ceathrar ná chúigear crapán na ceilpe sin ar dhroim an fhir sin.. 1791 161. 2. Mar bheadhchrapán ar dhuine, (mar a bheadh cheann duine), ní rabh a dhath ar a' bhata seo ach cránraí uilig go léir agus bhí mullóg air mar bheadh crapán ar dhuine agus bhí sé deánta in a' dóigh agus go mbeirfeadh an lámh ar an mhullóg seo. 1791 245.

*cnapánach, 1. Corraiceach, go rabh aithghiorra mhór trasna ag bun an tsléibhe seo, ach go rabh bealach íontach crapanach ann. 1578 21. 2. Anróch, chaith an bheirt saol crapanach go leor go dteachaidh siad i dtalamh. 1538 107.

*cnapann, Buaileann, Gheibhead sé greim sceadamain sir agus chrupfad sé a ghlúna suas ina bholg. 311 35.

*cnea, creith, Créacht, chuimil sé an íocshlainte thart ar na creitheacha.. 472 125 Fil: Cé gur mhaith a clogad agus a sgiath ? Is iomaidh creith a bhí air 'na diaidh. 310 92.

*cneamhaire, Creamhaire , "an artful person". 1184 119.

*cneamhaireacht, Toirmeasc, cleasaíocht, "Duine diabhalta atá tugtha do mhion-chreamhaireacht; páisde umlatach nach bhfuil maith bruithleadh nó bagar a chur air." 1184 119. "Sladaidhe, "Duine a níos rudaí as bealach; duine a bhfuil mion-chreamhaireacht agus diabhlaidheacht ag cur as dó." 1184 167.

*cneasta, Cráifeach, neamhshaolta, Caithfidh sé go rabh rud ínteacht creasta a baint leis na seandaoiní.. ná fice uair a chualaidh trácht ar dhaoiní a fuair comharthaí de achan chineál roimh a mbás.. 1185 359.

*cnoc, Ligeann le cnoc, (ligeann chun drabhláis, faillí), Leig sé é fhín le cruc, "he became careless". 420 221. (?), Nuair a chonnaic lucht a' tórraidh fear crackáilte, tarnocht a' teacht 'na ndéidh, leig síos a' chómhra agus d'imthigh cruc. 311 461. , (..d'imigh ar chos in airde).

*cnuasach, Soláthar cladaigh, a bhí a' baint cnuasaigh, a bhí ag iascaireacht ná dhá ar bith eile.. 1791 153. bhí sé astoigh .. a baint creathnaigh ná bean mhór a bhí in mo mháthair fá choinne baint cnuasaigh trá.. Ba ghrách léithe a bheith go millteanach ag cuartú chnuasaigh.. 1835 238. thíos fá'n chladach a deánamh cnuasaigh.. 1835 440.

*cocaeid Gnás rince Inide, set cosúil le Paul Jones na gcuirtí ciarsúir ó dhuine go duine, bhí cúrsa acu a dtugad siad an "Cockade" air.. 1835 336. (d'éireochadh fear amháin amach.. bhí haincearsan mór in áirde ar a cheann leis.. cá bith cé'n bhean a rabh dúil aige innti chaithead sé an haincearsan seo uirthi.. chaithead sise éirigh cá bith fear ansin a rabh dúil aicí-se ann chaitead sé ar an fhear sin é agus go dtí go rabh an tríomhú fear 'na shuí.. 1835 337. ) chaitheá thusa cé bith fear a chaitheadh an t-éideadh seo ort chaitheá a ghabháil leis an óiche sin.. dá mbéadh an stócach fá choinne an bhean sin a phósadh bhéad siad a chur shiúl fosta ó'n bhean sin agus iomaidh fear ariamh a fágadh ar a' dóigh sin ná bfhéidir a'n uair amháin a dteachaidh an ghiorrsach sin leis an fhear sin ar cuireadh leis í ón damhsa nach dtug sé áird ar an fhear a bhí sé ag gabháil a phósadh.. agus d'fhág sin cuid mhór baitsileóirtí gan phósadh. Agus ba dh-é an cúrsa sin an cúrsa deirionnach a bhéadh ann rud a dtabharad siad "An Cockade" air. 1835 338.

*cocálann, Ardaíonn, aimsíonn, chocáil mé mo dhórn léithe.. 1184 419. Chan fhacaidh muid a dhath.. a dtiocfadh linn gunna a chocáil leis ná na madaidh rith 'na dhiaidh. 1185 92. chockáil sé'n piostal le Blazing Barney bocht.. 311 339. chocáil an fear eile bónara léithe agus rinn sé céad giota daoithe. 418 4. bhí an beáthach i gcónaí agus a dhá chluais cocáilte aige.. 1835 22.

*cócaire, Duine a ullmhaíonn bia, Chuaidh na cócairí a fhreastal orthú.. 1184 380.

*cochán, 1. Tuí, Bhí fear.. ag cur tuighe ar a theach.. 'San am sin cothán uilig a bhíthear a chur ar na toighthe.. 1185 57. Bhíodh rud ag daoiní .. a dtabhrad siad damhsaí cotháin orthú. B'fhéidir go mbéadh seanbhean bhocht annsin nach mbéadh aicí an an t-aon bhó amháin agus gan a dhath cotháin aicí le dabhairt daoithe. Chruinneochadh achan nduine chuichí le batail cotháin, agus bfhéidir i n-oidhche amháin go bhfuighead sí cúig chéad cotháin... 1185 186. cf. coicheán dúirt sé nach rachad sé síos ó'n lafta seo go dtí go gcuiread sé an tsopóg dheirionnach den chochán thairis. 1791 240. 2. Tá sé ar an chothán , "Tá sé claoidhte; leis an bhás." 1184 30. 3. Cothán eorna iad uilig! "Is ionann iad (tincéirí) fud fad a chéile." 1184 42.

*codlaint, Codladh, dhá oidhche a chodlaint ar an leabaidh amháin.. 1184 403.

*cogarnach, Cúlchaint ós íseal, Siosaire, "Bean atá tugtha dó'n chogarnach agus a bain an chroicinn dá comhursa!" 1184 167.

*coibléar, Gréasaí, Bhí coiblearaí 'na chomhnaidhe comhgarach ins an áit.. 1185 524. phós mé an sean-choibleáir sin.. 1185 526.

*coicheán, Geataire (lasta), Tharraing Niall air na bróga agus chuaidh sé amach agus coitheán giumhais leis ina láimh. 1170 396. Coigheán "torch (ag daoine beaga)" 420 209.

*coigealach, "buachaill daingean láidir". 420 230.

*coiglíonn,Bailíonn luaith anuas ar thine chun an spré a choimeád i rith na hoíche, Choigleochaidh an teine sin ansin agus d'fhúigfí an teine sin réidh le cur síos ar maidin. 1791 124. d'éireochthaí araist agus choigleochthaí an tinidh - mar deir siad héin leis an tinidh a chur síos araist. 1835 59.

*coileach, Coileach Márta, (coileach a ghortar sa Mhárta agusa mheastar cumhachta áirithe leis), a'n uair amháin a scairteas coileach a' Mhárta.. caithfidh 'ach fuile spiorad dá bhfuil ar shiúl.. a ghabháil fá shuaimhneas.. Agus gheobhaidh tusa coileach Márta agus béidh siad a scairtí mar sin agus a trí a chlog ann.. 1835 227. Má tá sé 'n a choileach dubh Márta, níl a dhath amuigh nach bhfuil sé ag gabháil a chur ar shiúl ón talamh..1835 227.

*coileán, A choileáin.. (a stór, a lao), A choileáin mo chléibh.. 420 246.

*coileár, Bóna (léine), thug sí anuas a léinidh agus d'fhuaigh sé na bónaí (cufaí) aicí agus d'fhuaigh sé an coileár.. 472 521.

*coim, Coim na hoíche, (titim na hoíche), Tá.. coisidheacht mhaith lae ó'n áit .. agus ba chóir go mbéad sibh aige le coim na h-oidhche tráthnóna amárach. 1185 236. go díreach le coim na h-oidhche tháinic siad innseair chró.. 1185 594.

*coimireacht, Coimircíocht, cosaint?, tháinic buaileadh ar a' doras, agus tháinic a' fear dubh seo isteach, agus caidé bhí an diabhal 'na shuí astoigh ag an tábla, agus tháinic sé aníos i lár a' toighe agus caidé bhí ann ach (ag?) coimireacht an fhear chéanna a bhí 'na shuí ag an tábla a bhí a baint a gcuid airgid uilig. 1791 417.

*coimhdeach, Tionlacan, féachaint in dhiaidh, bíonn dá chailín déag eile leithe dá coimhdeach. 1185 599.

*coimhéad, 1. Faire, Bhí coimheád amuidh aici, "she was on the look-out". 420 250. 2. Fear na coimhéada, (fear faire (ar bhord loinge , "the watch"), scairt fear na coimheada go rabh 'n solus rompú.

*coimhéadaí, Seachantóir, neach ar a choimhéad (Sfh:), Char chríonna an cat ná an coimheadaidhe. 1185 565. Níor ghlice an fiagaí ná an té a bhí á thóraíocht.

*coimhéadann, 1. Féachann, an bhean a bhéas comh dóigheamhail leis na trí nidh a bhfuil mé a' coimhead orthú.. 1185 637. bhí an fear seo a coimhead amach as faoi na croicne.. 472 557. 2. Déanann faire ar, "station" Dhún Fionnachaidh a choimhead ar a ceathair a' chlog.. Dubhairt mé go gcoimhdeochainn go maith é.. 1185 125. Bhí sé a gcoimhead go h-an-ghéar, agus fá dheireadh chonnaic sé.. 1185 125. ..suidhe agus iad a choimead agus go bhfuighead sé amach sin.. 472 304. 3. Tugann aire do (a), Bhínn ar shiubhal ó mhaidin go h-oidhche indiaidh na ngéach 'á gcoimhead ar eagla go dtiocfadh a dhath contráilte orthú. 1185 114. is díoghbhail nár coimheaid mise mé fhéin.. le go dtáinic leat-sa sin a dheánamh. 472 57. (b), A ghroithe féin a choimhead, aire a thabhairt dá ghnó féin, .i. gan cur isteach ar ghnóthaí dhaoine éile), D'iarr sé ar fhear na scéala a chul suas agus a ghroithe a choimead agus a chúrsa a choinneáil..472 456. Cá bith duine aá ag an doras.. bhéarfaidh mise air a ghroithe fhéin a choimhead. 1185 509. 4. Bíonn sanairdeall ar, "Go maram is domh!" adeir Ó Domhnaill "go gcoimheadfaidh mise sin ." 1185 522. Ach choimheaid siad gan innse caidé a d'éirigh daobhtha fhéin. 1185 541. 5. Ag coimhéad amuigh fána gcoinne, (ag faire amach dóibh), ba doiligh iad a mhothailt ach san am chéanna go mbéadh duine ag coimhead amuigh fána gcoinne.. 1835 189.

*coimhthíoch, 1. Aisteach, Fear coimhthigheach a bhí ann nach rabh mórán níos feárr na tramp. 1185 143. "nach coimhthigheach an cineál oidhche í sin." "..níl sé níos greannmhaire..nó 'n mart a bheith uilig 'na chrudhógaí!" 472 715. 2. Millteanach?, ..go rabh áit ar an t-saoghal - sliabh nach rabh comh coimthigheach árd, agus go rabh uisce óir ag éirighe suas as tobar beag a bhí ar mhullach an chroic. 1170 178.

*coincréiteáil, Cur síos coincréit, A baint amach foundation toightheach agus a concretáil. 1791 369.

*coineascar, Camhaoir, leathdhorchacht i dtús na hoiche, le conascar na h-oidhche chonnaic sé solas beag.. 1185 590. nuair a tháinig conascar 'na hoíche .. 1578 75. le conascar na h-oidhche tháinic siad ar an t-sagart. 1170 422.

*coinne, 1. Fá choinne, (ar tí, ar aigne), Chá deárnadh a dhath domh-sa a' chor ar bith ná chá rabh siad fá choinne mé a ghabhail agus ba dh-é sin an fáth nar scairt siad orm.. 1185 135. bhí fhios aige go rabh saidhbhreas mór aige.. agus bhí sé fá choinne cuid den tsaidhbhreas a bhaint de. 1538 123. Bhí sé fá choinne tráth ballán ná deargóg a bheith marbh aige.. 1791 149. iad ag gáiridh agus a rá caidé dheánfad siad leo, leis na mrá fá choinne a ghabháil a shúgradh leo..1835 139. bhí sí fá choinne faillíocht a fháil fhad is bhí sise a foscladh agus a drod a' dorais. 1835 208. 2. Cuireann fá choinne, (cuirean fios ar), cuireadh fá choinne an t-sagairt Uí DHómhnaill.. 472 459.

*coinníonn, Fanann, Coinnigh go bheice me, "wait till I see." 420 221.

*coinníste, Coinnithe, coimeádta, gur sin an áit a rabh óir an bhaile uilig coinníste. 4l72 331. nuair abhí sé chóir coinniste aige, rinn siad easconn duithi.. 311 54. an lá astoigh agus an stoc coinníste acú.. 1170 41.

*coir, 1. Díobháil, dubhairt sé gur gasúr beag a bhí ann a thainic isteach annsin.. agus go saoileann sí nach rabh coir ar bith ann. 310 314. 2. Plubaistín, "Duine gan choir gan mhairg". 1184 149. cf. gan chor dhe mhairg DD.

*cóir, (A) chóir, 1. (beagnach), Nuair a bhí an mhuc chomhair rósta.. 1184 268. Nuair a bhí an tseachtmhain chomhair ráidhte tháinic an Gruagach chuige.. 1184 279. Shiubhail siad leis ach go deachaidh siad chóir 'na bhaile.. 1184 435. ní rabh a'n phláta ar an dreisiúr chóir nach rabh prionta im air. 1184 547. Bhí sé chóir a bheith 'na fhear. 1791 147. 2. in (a) aice, faoi (n-a) dhéin, go dtí (é), ní theachaidh sé a chóir Aifreann nó dadaidh.. 472 541. Chá dtéighim á chomhair agus má ghlacann tusa mo chomhairle chá dtéid tú a chomhair an bhairille ach oiread. 1184 522. Dubhairt mise leat gan a ghabhail 'á chomhair.. 1184 403. Tá ar máthair mhór amuigh ó mhaidin agus ní tháinic sí dár gcómhair le greim a thabhairt le h-ithe dúinn. 1185 311. Chá mbíodh na dochtúirí leath-shásta dá gcluinead siad duine a gábhail a chomhair duine acú seo.. 1185 405. Ní leigfeadh an eagla dó gul dá comhair.. 311 355. 3. A chóir an lae, (ina mhaidin, beagnach), smaoitigh mé go rabh sé a chóir an lae.. 1185 134. 4. Gaoth oiriúnach chun bád a sheoladh, Sfh:, An fear a bhfuil long agus lón aige gheobhaidh sé cóir ó thaobh ínteacht. 1184 93. Tig le fear an rachmais foighneamh.

*coirce, Díol an Choirce, (cluiche caitheamh aimsire Carghaise,féach *gulaí) ..bhéadh siad a díol a choirce agus a deanamh an Ghullie.. 1835 363. rachad siad, mar adeireadh siad héin, a thabhairt amach an rud a rabh an coirce air. Rachad siad a dhíol a choirce. 1835 362.

*cóiríonn, 1. Cóiríonn isteach, meascann isteach (san insint), dá mbeadh rud greannmhar ar bithag gabhail thart fríd an áit d'fhéachfad sé le n-a chóireadh isteach ins a' scéal.. 1185 177. 2. ? "Ó cóirigh fúm cóirigh tharam!" adeir Donn Ó Dubhaith, "ní mé atá a dréim le nigean a Rí."(agall: ligimís tharainn é mar scéal..! ) 1184 296. 3. Faigheann lámh uachtair air, buaileann bob air, 'Sé'n dóigh abhí Diarmuid ag cóiriú Fionn bhí fhios aige go rabh órdog fios aige agus bheiread sé séis mála gainimh suas go bár a' chruic agus luighead siad air 'san oiche agus chan fhágfadh Fionn agus a chuid fir tráigh thart ar a'chósta uilig nach gcuartochad siad.. 311 324.

*cóiríste, Éadaithe, .. í uilig cóiríste geal 1184 242. cailín an deas.. agus í cóiríste go bréagh.. 1184 308. fuair cailín óg suas leis, agus í cóiríste go galanta. 1184 378. "slip" úr.. shílinn go rabh mé cóiríste mar bhéadh an rí ann! 1185 115. béidh mise cóiriste bán .. bean eile cóiriste dearg.. agus bean eile cóiriste gorm.. 311 356.

*coirm, Seisiún ceoil, óil, Ní rabh aon chuirm ins an ceanntair thart uilig go léir .. nach mbíod sé aca.. 310 304. Stucaire, "Duine a rachadh 'un cuirme gan chuireadh agus nach mbéadh fáilte roimhis, an uninvited and unwelcome guest at a party. " 1179 179.

*coirt, Craiceann crainn, Easóg, "bean ghéar a bhainfeadh an chairt de'n chrann le n-a teangaidh". 1184 125.

*coiscéim, Ceann de shraith rungaí, bacáin, poirt déanta chun dreapú i gcoinne an aird. bhí coiscéimeacha geárrtha amach as a' bhinn sin.. 1791 331.

*coiscreach, Goilceach, ..taobh a ba neise den loch - ba sin an taobh thanaidh - bhí cuiscreach a fás ann, agus bhí sí ag crathú leis an ghaoith.. 1578 63. tchím bárra na n-adharc acu astoigh in lár na cuiscrighe. 2 1578 63.

*coisí, Reathaí, chá rabh an clibistín ariamh 'na choisidhe mar bhí sé an lá seo.. 1185 252. (ní dheachaidh sé riamh chomh mear).

*coisín, Siúltóir, bhí siad 'na gcoisíní maithe, agus ní shílfead siad ins an am ceathair ná cúig déag 'e mhílte a shiubhal..1343 214.

*coisriocaiste, Coisrithe, deir siad go rabh sé íontach ar fad nach rabh siad coisriocaiste ná dhath ar bith eile sul má mbéadh an tachrán ann.. 1791 190.

*coiste : goiste

*coithte, Cothaithe, Tá sé coithte go maith, " tá sé beathuiste go maith". 420 216.

*coitéir, Coiteoir, chuaidh sé a' stapadh i dteach coitéire a bhí ag an athair.. 472 156. tharrain sé ar theach an choiteara go dtug sé an diabhal dó. 1578 46. bhí coitéir 'n a chomhnaidhe i dteach bheag ar an talamh.. 1170 5. i dteach coiteara.. 1791 212.

*colargán?, Bhí siad a deánamh go rabh sé mí-rathúil é titim ar an Aoine, Lá Beáltaine, ná deir siad go bhfuil seacht gcolargán ins a'spéir Dé h-Aoine má thiteann sé ar Lá Beáltaine.. 1835 141. ..má tá dearglach ann agus Lá Beáltaine ar an Aoine deir siad nach mbíonn an Samhradh comh maith.. beáthach ar bith a thiocfadh ar a' tsaol Dé hAoine - Lá Beáltaine - nach rabh sé sona.. an tachrán.. go rabh rud éigin ínteacht fá dtaobh de.. 1835 141.

*colbha, Imeall lasmuigh (den leaba), bhí fear mór 'na luighe ar a' cholbha aicí 1184 368. Luighe isteach ar a' cholbh ag an leanbh.. B'fhéidir go socrochad sé.. 311 409. fuair sé beirt phéas agus fear a' toighe 'na seasamh ag colbha na leabtha. 1538 53.

*coll, coll-adhmad, Coll, Corylus avellana, Chan draigean héin a bhí ionntú seo (buailtíní) ach call-adhmad a bhí an-doiligh bhriseadh. 1791 41. chuiread siad cos den chall seo ins a'scuaib.. 1791 42.

*collaid, Collaid bhuailibh, "Bó nach mbíonn a'n ghamhain a choidhche aicí". 1184 96.

*colm, Meiscre, bhí sí leis ar a chúlaibh, Diabhal go bhfaca sí'n colm ar chúl a chinn. 311 412.

*colpach, Bullán nó gamhain bliana, ..Tá trí colpachaí.. 310 366. Fuair a' cholpach bás agus d'fheann siad annsin í.. 311 165. Dhá cholpaigh, "two heifers". 420 241. Sfh: Ithidh colpach a sáith agus annsin luighidh sí 'sios 'san áit.ag tagairt do dhuine a dhéanfadh áirneál fada .. indiaidh tráth bidh.. 1184 43.

*colg, Cealg, D'fhéadfá a bheith ag cainnt le duine acu sa lá agus é do cholg a dhéanamh 'san óiche. Ní rabh fhios ag duine ar bith cé a bhí sa cholg. 1579 199. (.i. dhéanfadh na Mallainí comhchealg id choinne).

*comhair : *cóir

*comhairlíonn, Cinneann, tagann ar chomhairle, Chomhairligh an saghart a dhul leis. D'imthigh an saghart agus Jimí.. 472 418.

*comharsanach, Comharsa, Chruinnigh na cómharsanaigh fa dtaobh dó.. 311 459. .. go dtabharann comhursanach lámh chuidigh do'n chomhursanach eile leis an bhárr a chur 'sa talamh. 1170 32. Bhí sé héin agus an chomharsanach seo an-mhór lena chéile.. 1791 225.

*comharsain, Comharsanacht, thug sé leis fear as a' chómharsain.. 311 78. chuaidh sé fhad le teach a bhí ins a chomhursain aige.. 1170 46.

*comhla,Clár, iamh a chrochtar ar bhacáin chun doras a dhúnadh, chá rabh comhlaí ar bith ar na dorsa 'san oidhche. 1185 22. thug siad comhla mhór leobhtha fá choinne an corp a iomchar anuas uirthí. 1185 269. gearr códhla amach as croiceann a' chrainn.. 472 110.

*comhleathan?, Mín, cothrom, Ba ghrách leo min a chruinniu.. bhí cloch mhór ann a rabh cloch mheile uirthi. Leac mhór a bhí innti seo agus bhí rud deánta acu a dtabharad siad an cabán air. Bhí luaidhe ar a chúl seo.. agus bhí sé 'na ádhmad agud chuiread siad an coirce ar seo, agus bhéad siad a buaileadh ar a choirce seo go dtí go ndeánad siad comh leathán é. ..bhí rideall deánta acu.. 1835 322.

*comhluadar:*cluadar,..gáir in do chluadar, (geoin sa bholg de bharr ocrais? Fil:), Bhí do putógaí ag athrughadh agus bhí gáir ann do chluadar / Agus thú feitheamh mar a' bás cén áit a bhfuightheá ruacán. 472 531.

*comóradh, 1. Tionlacan, chuaidh an dá phéas amach ar an doras. Rinn fear a' toighe á gcommóradh go dtí 'n doras agus phill sé isteach aríst.. 1538 53. 2. Teacht-le-chéile, rann.. ag trácht ar na daoine beaga:- "ní rabh muid ar a gcomorú / Tá mé dúil nach mbíonn muid ag a n-imirce? / Iniu a' Luain agus ní chluin siad sinn". Tiocfadh lean an Luain a thóirt ar lá ar bith dá mbeithea ag cainn ar na daoini beaga. 311 14. 3. Freastal, deasghnáithe, Sfh: Caithfidh tú tabhairt uait mar bhéarfar chugat. "..fá chommóradh a dheánfaidhe do dhuine marbh, gur cheart an commóradh a dheánamh dó a rinn sé fhéin duit bíod sin maith nó olc." 1184 69.

*comórtas, Comparáid, bhí 'ach fuil fhear acú a' cur séideóige as agus ní thiocfadh leat comórtas ar bith a thabhairt dhó ach go díreach mar bhéadh tarbh bóird! 1185 572.

*compal, 1. Ceantar maguaird, chan fhágad sé'n chruc nó'n sliabh thart ins a' chompal seo uilig nach gcuartochad sé.. 311 324. bhí saghart amháin thuas i gCo. Thír Eoghain agus tháinic seisean thart ar na compail.. 1791 140. bhí an t-eallach uilig go léir ag imeacht thart ar an chompal sin..1791 180. bhíodh móin go leor ag daoine thart fána compail seo.. 1835 266. 2. Ins na compail sin, (sna hairdibh sin, ón treo sin), cé bith cé'n áit a bhfúigfeadh an spéir an ghaoth Oíche Fhéil Bríde.. Go bhfuighthea go minic ins na compail sin í, dá mbéad sí aniar anocht bhéadh sí aniar go minic go cionn shé mhí.. 1835 220.

*comrádaíocht, d'fhiafruigh sé daoithe a mbéadh dadaidh aicí ina éadan í a ghabhail a chomrádaidheacht leis.. 1185 437. (cuireadh chun pósta!)

*cona, Cona fir, fear mór láidir, "Cana-fir fear mór láidir". 420 211.

*cónaí, 1. Ina chónaí, (ina thost), Chan fhacthas an t-sean-chailleach.. agus caithfidh sé gur chuir an sagart ise fosta 'na comhnaidhe. 1184 544. 2. Faoi chónaí, (faoi dhíon, as radharc, D'imthigh siad a'n oidhche amháin nuair a fuair siad an saoghal mór fá chomhnaidhe.. 1185 326. nuair a tháinic an meadhon oidhche agus chuaidh an uile duine fá chomhnuidhe. 472 331. 3. Faoi chónaí, (ceangailte síos faoi gheasa), ..an rabh teach ar bith folamh fán áit sa dóigh má bhí spiorad ar bith thuas an staighre go mbéad siad ábalta a chur faoi chónaí ann. 1578 29. Is cosamhail go deachaidh siad (slua sí) fá chomhnaidhe ar dhóigh ínteacht, ná char chualaidh mé iomrádh anois le fada ar dhuine ar bith a chonnaic iad. 1185 323. rud ínteacht a dhéanamh duit agus na boic seo (slua sí) a chur fá chomhnaidhe. 1185 364.

*conáilte, Préachta leis an bhfuacht, Chuaidh an gaduidhe isteach 'na leabtha agus d'iarr sé ar an bhean a bhí astoigh luighe anonn as an bhealach go rabh sé cunáilte. 1170 414.

*cónair, Cónra, Fuair sí comhnair fosta agus cuireadh an chomhnair, ach ní rabh mise ins a' chomhnair. 1184 413. Chuirtí dhá mhaide faoi'n chomhnair.. 1185 182. ar chlár na comhunrach.. 1185 271. bhris maide faoi'n chómhnair thiar udaí.. 472 247. a chur a' chómhnair ins an uaigh.. 472 247.

*conamar, 1. Cosamar, dramhaíl, tháinic Mac Loingsighe agus Eigeartaigh amach as faoi'n asair. Bhí mórán conamair féir agus ros orthú. Bhuail fear acú an fear eile le n-a láimh go dtí gur dhostáil siad seo d'á chéile. 1185 506. 2. Gramaisc, daoscarslua, ní bheádh aon cheann acú (lachain) nach mbéadh fuadaighthe goidte ag an chonamar atá fá'n bhaile mhór annseo. 1185 538.

*conanach, (? g.i. "cú" ?), bfheárr liom-sa lán pota de shuile conanach a bheith bruighte fá na gcoinne .. 310 358. lán pota de shúile conanacha a bheith bruighte.. 310 358.

*confach, Feargach, teasaí, "Chan tú atá mé a dh'iarraidh.. " arsa'n marcach go measardha conafach. 1185 558. D'amharc an Dálach go conafadhach air.. 472 725. Shíl siad an táilliúr ró-chiotach agus ró-chonafach agus ní leigfead siad isteach an órdú (AOH) é. 1170 57. ní rabh siad dána na conafach ná dolba cosúil seis na daoine atá ag gabháil thart anois.. 1791 25.

*conlach, Gealach na gConlach, (gealach lán aimsir an fhómhaira bhailiú, is ceart daoithe mairstin trí hoíche ar an aer - an rud a dtabharann siad gealach na gconnlach air. 1835 186.

*conlán, As mhaol a chonlán, (amach as a cheann, a intinn féin), As mhaol mo chonnlán, "simply out of my own head". 420 248.

*conradh, Margadh, ní maith liom í dhíol leat.. go dtí.. go bhfeicidh tú caidé an connradh atá tú fháil.. 1791 400.

*conráideach, Conróideach fgb; míshuaimhneach, Bhí oidhche chonraideach acú. "..oidhche a mbéadh eagla ar dhuine go rabh rud ínteacht le teacht air". 1184 72.

*consaeit, Taitneamh, bhí pony amháin iontach maith ann; ghlac sé conceit mór ann agus bhí sí gur mar bhéadh an ghaoth ann. 311 386. ba ghráthach leóbhtha i (gasúr agus gearrchaile) a bheith ag 'ul 'na scoile i gcuideachta a chéile i dtólamh, agus ghlac siad oiread "consate" ina chéile agus nach dtiocfadh leóbhtha sgaramhaint ó na chéile. 418 38.

*conú, Locadh, conlú, Tá caoirigh Ghlinne doilig a sheadú. "tá siad doiligh a chonnú - tabhairt ortha baint fútha i n-áit amháin". 1184 95.

*copóg, (Coinbhinsean sa scéalaíocht:) Shiubhail sé leis go dtáinic an neóin bheag agus deireadh an lae ann, agus an gearrán bán ag gabhail ar scáth na copóige. 1185 226.(i.e. ..an oíche ag titim).

*copógach, Mórdhuilleogach, nó tor chopógach, copóg mhór? tháinic cioth clocha sneachta agus chuaidh sé (buachaillín) isteach faoi thor copógach.. go dtáinic tarbh riabhach thart, agus d'ith sé an tor copógach agus d'ith sé Séimín fosta. 472 298.

*cor, Babhta, iarracht (iomrascála), " An bhfiacha tú cor?".."Is cuma liom coruigheacht nó bocsáil" 311 35. ".. féachfaidh mise cor leat anois." arsan fear bheag ribeach ruadh. 1153 130.

*corach, Cora? Corach?, rinn sé tárngaireacht gur ceo casgartha corach nó toighthe a losgadh ar dhaoiní a bhí 'sa cheo. 1170 472.

*coradh, Casadh, coirnéal, cor, lean dó siar go dtí 'n coradh, agus nuair a thionntoidh sé thiar.. 472 316. sé'n t-amharc deireannach a chonnaic siad ar a (capall agus marcach) sciorta ag 'ul thart ag coradh bealaigh mhóir. 472 363.

*coraíálann, Iomrascálann, charaigháil sé leis léihi go bhfuair sé fhad seis a' phrop seo í.. 311 311.

*coraíocht, 1. Iomrascáil : bhí Jack a' caruigheacht leis gur theann sé anonn go dí crann abhí ann é.. 311 380. + *cor. 2. Bruíon (sráide), Thiar ag teach Thomás Ó Colla teach ósta.. a bhfac mise an choraíocht sin ag gabháil ar aghaidh ann. 1791 45.

*corann, 1. Casann, Béigean díobhtha a ceann a choradh a leath-taoibh agus adharc a chur isteach anois agus adharc arís. 472 556. Tháinic sé go dtí bun a' bhealaigh mhóir arais.. sin a bealach ar chor sé suas ann a chéad uair.. 1791 477. dá rachadh an toit in áirde díreach.. bhí siad a deánamh go rabh lán na láimhe leo, ach dá gcorfadh an toit ar aon dóigh bhí siad a deánamh go rabh rud éigin ínteacht ag gabháil a theacht ina mbealach nach mbéadh maith.. 1835 151. 2. Gabhann thar (aois), Chor sé na ceithre scór.. 1184 29. 3. Seinneann, bh'siad ábalta an port a choradh géar air go dtí go dtarad siad fhad seis an tsnáithe throm arais. 1791 48. 4. Bogann (as áit), nach mbéadh fiachadh ar bith orthú coradh mar mhaithe leisean.. 1343 426.

*corcálann,Cuireann corc ann, Chorkáil sé'n chuid eile (buidéil).. 311 571.

*cordoroigh, (<Cordoroy), Bhí droim córdoroigh ins a veiste seo agus bhí an toiseacht 'na bháinín. 1791 269.

*corleangógach, Planda, "corr l-"?, dá mbéad siad ábalta an dúblas..a - gheobhaid tu a fás é mar bhéad corleangógach ann - ..tá se a fás amuigh i ndíogacha i an-bhog.. 1835 397.

*cornann, Cuachann, filleann suas, chórn sé suas an lón agus

bhog leis.. 472 232.

*corp, 1. An méid a bhí ar a chorp, (.. d'éadaí á chaitheamh aige) chá dtug mé a dhath éadaigh liom ach an méid a bhí ar mo chorp. 1185 124. 2. An méid a bhí in a chorp, ar scríodán a choirp, (chomh maith, tapa is a bhí ar a chumas, ar a seacht dhicheall), d'imthigh an dá chú 'na dhiaidh an méid a bhí ina gcorp. 1184 559. a' scairtighe leis an méid a bhí ina chorp. 1185 32. D'imthigh sé an méid a bhí ina chorp.. 1185 336. (.. ar ard-luas). siud amach ar an doras léithe a rathaidh an méid a bhí ina corp.. 1170 402. Tháinic sé ar scríodán a chuirp.. "an méid a bhí ina chorp". 1184 45. 3. Corp Dé na fírinne, (iomlán na fírinne), Innseochaidh mé corp Dé an fírinne duit.. 1185 125. 4. Idir, fá corp agus cleiteacha, (go hiomlán agus go diongbhálta), slugfaidh sé siar ina chorp thú eadar chorp agus chleiteacha. 1185 573. thóg sé leis eadar chorp agus chleiteacha é síos go dtí 'n currach.. 472 407. Thug sé leis fá chorp agus fá chleiteacha í, agus d'fhoscail poll síos rompú. 1791 466. bheitheá thusa liomsa idir chorp agus chleiteacha.. 1835 229. 5. Ina chorp, (..ina chraos), slugfaidh sé siar ina chorp thú.. 1185 573. mur slugaidh mé siar in mo chorp thú gan chognadh ar bith.. 1185 574. shlug sé an bhollóg go h-uile síos ina chorp.. 1185 599. d'fholmhuigh siad an adharc síos ina chorp go dtí nár fhág siad deór inntí. 1185 628. chuir sé grainín de'n t-salann ina corp, agus chá rabh ann ach go rabh sé slugtha aicí ghur shín sé amach na ceithre cosa agus gur stuig sí. 1170 198. Shlug sé leath an rámha isteach síos ina chorp.. 1791 177. 6. Amach as a chorp, (as a bhéal), .."duine a bhfuil sruth chainnte amach as a chorp". 1184 131. Trumpaire, "Duine a bhfuil tuile liag chainnte amach as a chorp ar fad. A prattler". 1184 183. 7. Stoc (crainn), a gheárradh géaga agus a strócadh chorp an chrainn.. 1185 373. 8. Thaire na chorp, (bunoscionn?), an tara tonna tháinic sise anuas orthu 'na cineál de bhliota bhán, agus chuir siad an curach thaire na chorp. 1791 154.

*corr, 1. Ceann, foirceann géar, bhí curr daoithe (planc) in áirde ar an chriog agus an chuid éild daoithe ins an uisce. 1835 447. bhí giota an ádhmaid sin astoigh ar na criogacha sin go dtí gur chaith na currannaí uilig go léir aige - an fharraige á bhuaileadh in éadan na gcriogacha.. 1835 448. 2. Corr an tí, (cúinne binne an tí), Chuaidh mé amach ansin go curr a toighe agus ní rabh ann ach go rabh mé ábalta seasamh ar mo chosa ag curr a toighe bhí an stoirm comh mór.. 1835 195. sheasochad siad ag curr a' toighe in a' ghrian, bhí siad ábalta innse duit..caidé 'n t-am a rabh sé.. 1835 426. (cor?)

*corr², 1. Aisteach, contráilte, Bhí sise í fhéin rud beag corr.. agus thuit siad uilig amach léithe. 1170 188. Driseog, "fear géar corr go maith agus furast fearg a chur air.." 1184 125. 2. Iontach, an- Tá sé corr mór leis, "Baintear féidhim as corr ar na Gleanntaí ar an dóigh chéádhna a mbaineann sinne i dTeilionn úsáid as an- nó íontach." 1184 95.

*corradh, 1.Breis, ní mé corradh le dhá bhliadhain annsin.. 1185 156. go rabh corradh agus ceithre chéad marcach marbh..472 362. corraí 2, Mothú feirge, mífhoighne, má bhíonn corruigh a choidhche ort, tabhair amach do chuid tobaca.. 1184 363. b'fhéidir go mbéadh an chorruigh ar shiubhal díot. 1184 364. duine ar bith a chuirfeadh corruigh de chineál ar bith orthú.. 1184 584. dá gcuirtí corruigh orthú (easóga) gheárrfad siad do sceadamán. 1185 75. nuair a béidheas fearg ort tarraing amach do phíopa agus caith é agus béidh an chorruigh ar shiubhal duit annsin.. 472 700. ligfidh mise orm go bhfuil corraigh orm leat agus béarfaidh mé ar scian agus sáithfe mé isteach ionnat í más fíor.. 1578 56. bhí sé garbh go maith fosta, agus bhéadh Dia ag amharc ar an t-é a chuirfeadh corruigh air. 1170 196.

*corr-aiteas, Pléisiúr indibhidiúlach, Sin é mo chorr aiteas-sa, neart cuideachta. "Sé mian mo chroí an teach a bheith lán daoiní ó chúl go doras, agus neart seanchais ceóil.. a bheith ag gabhail". 1184 50.

*corraí-each, "Hobby-horse", Rinn an gabha an coruigheach. 472 470. nuair a béidheas an coruigheach déanta bíodh sé foscailte taobh astoigh ins a chruth 's go dtig liom-sa mé fhéin a dhul isteach ann. 472 470. .. go bhfuil coruigheach deas de prionntanús deánta agat daoithe. 472 470. Bhí ceithre rotha ar a' chorruigheach agus ní rabh agat ach a thabhairt amach agus "push" bheag a chuir leis.. 472 471. go dtí gur thursaigh sí í fhéin a marcaidheacht ar a choraigheach 472 472. tugadh an coruigheach seas agus cuireadh isteach thuas ins a teach bárr é ag an nighean. 472 471.

*corrán, Bileog, uirlis láimhe le bléid chuar chun arbhar a bhaint, Ba ghrách leo na corráin a bheith leo fá choinne baint a choirce. 1791 212.

*corrchoigilt, "Duine diabhalta atá tugtha do mhion-chreamhaireacht; páisde umlatach nach bhfuil maith bruithleadh nó bagar a chur air." 1184 119.

*corrmhónadh, "Creatalach de dhuine árd chrámhach chroim shlinneánach a mbéadh muineál fada air." 1184 119.

*corróg, 1. Beart, gabháil, thoisigh corrógaí fraoigh abhí aige ins a' doras aige a bhrúghú isteach.. 311 330. Corróg, " armful." 420 217. 2, Duine scafánta, Bhí siad a' déanamh grinn orm fá'n chorroig a bhí ag mo thaobh.. bhí baintreabhach fir ag mo thaobh.. 1184 49. Corrog, "Bean mhór láidir dholbha". 1184 119.

*córtha, Cófra, Chuaidh sí fá dtaobh de'n chórtha a rabh'n mhin chruaidhghil ann.. 310 330. Chá rabh teach ar bith.. nach rabh córtha mór ann a gcuirtí mealldar na mine coirce isteach ann.. 1170 394.

*córtha : *cothra, Cóir, cuí, go bhfuil sé comh cortha iasg a bheith ar a talamh thirm le searrach a bheith ag gearrán. 472 725.

*cos, 1. (a), A chois, i gcois, (in aice, le hais), d'imir siad leóbhtha thart a chois cloiche gur ghlan siad Cruc Fola. 472 461. shuidh siad i gcois na teineadh 472 483. Ní h-ionnann seo.. agus i gcois na mbeann! 472 484. bhí seanduine eile 'na chomhnuidhe i gcois na h-abhna.. 472 722. Bhí seanbhean i gcos na teineadha.. 311 59. Bean abhí buachailleacht i gcois srutháin roimhe'n eadrú.. 311 419. (b), I gcois aird, (go pras?), Tá lán de na mrá a bhfuil a ngrádh leóbhtha ar bhárr a dhá méar / Tá n-intinn le'fághail i gcois-áird ag fearaibh a' t-saoghail.. 310 258. 2. A chosa nite, (deireadh leis, é réidh, é i mbéal bháis), dá mbeitheá amuigh mall san oidhche agus an caoineadh a chluinstin bhí do chosa nighte.. 1185 50. 3. Ag fáil na gcos leis, (ag dul chun chinn sa tsiulóid), Dar leis nach rabh sé a' fágháil na gcois leis mar ba ghráthach.. 1185 307. 4. Ar a chois, (amach ag siúl), Bhíod síad ar a gcois go mall agus go luath.. 1185 323. bhí fir a a gcois go lua agus go mall. 1578 77. Tá na h-uaisle bheaga ar a gcois anocht.. 1170 401. 5, Chá dtéid mo chos leat, (ní rachaidh me leat), tá mo sháith le deánamh agam-sa.. agus chá dtéid mo chos leat ná le duine ar bith eile.. 1185 335. 6. Cuireann cos air, (coimeádann faoi rún), bhí cuid acu sin a rinn rudaí a mbfheárr cos a chur orthú agus gan trácht orthu. 1579 200. 7.Cuireann fá n-a chosa, (a),(cuireann ina leith), cuireadh goiste eile ar an "Wasp" agus sé 'n rud a rinneadh achan rud a chuir faoi n-a gcosa. 472 460 nach doiligh rádh go gcuirfeá a leithid shin (go luífinn leat) fá mo chosa-sa. Gheobhainn crochta thú. 418 223. (b) cuireann síos dó, cuireann ina réimse acmhuinne é,"Is minic a d'éirigh le duine gan mhaith rud ínteacht a dheánamh nach gcuirfidhe a choidhche fá n-a chosa go n-éireochadh leis a leithéid a dheánamh." 1184 54. Seo a' boc a bhí a' deánamh na damaiste.. agus cé a chuirfeadh fá n-a chosa é. 1184 525. (cé cheapfadh go ndéanfadh sé a leithéid?"Duine slíocaigh suaimhneach nach mbíonn comh glas agus a chuirfeá fá n-a chosa." 1184 169. 8. Le cois, (i bhfochair), le cois mún dheánfadh sé tuilleadh fosta.. 472 66. d'ith sé tom na copoige agus shlug sé Toimidín le n-a cois. 1170 479. Tá mise a deánamh go bhfuil Ifrionn ar a tsaol seo le cois Ifrionn eile a bheith thíos! 1791 461. 9. Thart ar a chois, (ar ais sa treo a tháinig sé), Phill a' bheirt thart ar a gcois agus thug siad a n-aghaidh ar an bhaile. 1170 448. 10. Ar c(h)ois, (ag tarlú, ar bun), .. ar eagla go bhfeicfeadh duine ar bith caidé atá ar cois . 1538 90. 11. Cead a choise, (cead imeachta), ..a ghabhail fhad le uachtarán an phríosúin agus cead a choise a fháil do'n bhuachaill seo..1538 113. 12. Caitheann a chos air, (téann in airde sa mhuin air), chaith sé a chos ar a bheáthadhach agus ar siubhal leis.. 418 72. 13. Cuireann cos i bpoll air, (dúnmharaíonn é), Cos i bpoll a chur leis, "to murder him". 420 223. 14. Rud cosúil le cos: (ga gréine), má théid sé síos agus rud a dtabharann siad cosa amach aistí uirthe, deir siad gur sin aimsir mhaith. 1791 115. Bhí siad deánta cosúil le cosa a tchífeá amach as grian. is minic a chonnaic tú an ghrian agus cosa amach aistí. 1835 256. 15. Cos chrua, (dailtín, raispín), Piollaire, "Cos chruaidh, a pill". 1184 147.

*coscadh, Sásamh (ocrais), b'fhéidir go bhfuil do chosgadh annseo agham-sa - a' tarraingt air na bonnóige agus dhá síneadh chuige. 1185 594.

*coscairt, 1. Leá (siocáin), nuair a tháinic an chascairt chuaidh an t-aer isteach agus shiab sé sa spéir stiall de thaobh a' chnoic. 1791 307. 2. Bloc coscartha, (bloc láidir adhmad a d'fhágfaí faoi rudaí nuair a bheifí a ngearradh le tua 1184 72; "chopping block"), An bhfuil sibh ag gabhail a dhéanamh bloc eascartha den scéal? An bhfuil sibh a gabhail a dheánamh sean bhaile don scéal..?(i.e. paidir chapaill, ruda bheifí de shíor ag gabháilt do) .."Is dóiche liom.. gur bloc cascartha atá i gceist annseo.." 1184 72.

*cosnaíonn, 1. Tuilleann, nuair a chosnocha sinn beagan airgid pillfidh sinn 'na bhaile arís.. 1185 38. Chosain sé airgead go leór aicí an tamall a chaith sé aicí.. 1185 43. Chá rabh airgead ar bith le fághail le cosnamh.. 1185 114. b'fhéidir nuair a bhéad an pháighe cosanta aige go bhfuighead sí í agus dhá bfhéidir nach bhfuigheadh.. 1185 114. Rud éicint a chosnú, "to earn something". 420 246. 2. Coscann, buaileadh achan fhear smaileóg ar an fhear eile gan chosnadh agus na cosnadh a bith buill do'n fhear eile. 472 327. Tharraing achan duine smaileóg agus níor chosain duine ar bith buille. 472 327. bhéad siad ansin tráthnóntai a foghlaim troid na mbataí seo. Bhí siad comh foghlaimnith' ins a' deireadh agus go rabh siad ábalta.. claidhmhtheacha ná rud ar bith eile cosnú leo.. 1791 241.

*cosnamh,*cosnadh, 1. Cumas tuillte (airgid), Bhí mo dheirbhshiúr ag gabhail do'n lása.. agus bhí cosnamh pighneacha ar a lámha mar bhí sí. 1185 139. 2. Gan chosnadh, (gan bhac, ganchosc), buaileadh achan fhear smaileóg ar an fhear eile gan chosnadh agus na cosnadh a bith buill do'n fhear eile. 472 327.

*cóstáil, Seoladh taobh le cósta, ba ghrách le bád a bheith a' cóstáil thart fá na cuantaí. 1538 90.

*costarnocht, 1. Cosnochta bhímist ar rith agus muid costárnocht.. 1185 162. í ceanntárnocht costárnaocht, agus gan mórán fá n-a corp.. 1185 353. d'imthigh sé a'n mhaidin amháin le teacht a' lae ceanntárnocht costárnocht, agus 'na throscadh.. 472 458. thoisigh sé a chur coigilt i mbonnaí a cuid cos - bhí sé costárnacht ar ndóiche.. 1170 438. 2. (Deoch) gan bhia, Cupla bolgam cos-tarnocht. 420 234. D'ól mé braon de tae chostárnocht. 1184 69.

*cosúil, Caidé a bhfuil sé cosúil leis.. (cé'n sórt, cineál é),rachaidh muid sinne soir.. go bhfeicidh muid goidé bhfuil an tarbh cosamhail leis. 418 278.

*cóta, 1. Sórt léine a chaitheadh garsúin óga sul a gcaithidís bríste, cuid acu a rabh brístí orthu agus cuid acu bfhéidir a bhí dhá bhliain déag agus gan a dhath orthu ach na cótaí fosta. 1835 413. 2. I gcead do do chóta.. (maolú leiscéalachas diúltú d'eaglaiseach), Bhail, a shagairt.. i gcead dó do chóta sin rud nach ndeánann. 1791 83.

*cothaíste, Cothaithe, d'áimhighead siad go b'iad (éin) a b'fhearr a bhí cothaoiste agus a ba troime.. 1185 654. cf. coithte.

*cothrom, Díreach, cruinn, díoladh i Liverpool í ar shé chéad comhthrom giní.. 1538 92. Cheannuigh Dónall Boyd leath comhthrom an Phoinnte.. 1538 92.

*cotshúgán?, Sugán ordóige, súgan deánta gan chot-shugán." 420 216, (.. cotún?).

*crág, 1. Mám, thóg lé lán a dhoirn de na ginidheacha, agus thug sé iarraidh crág eile acú a thógáil.. 1184 358. gheobhaidh muid crág mhaith óir anocht.. 1184 522. Chuir sí a lámh ina phóca agus thug sé crág airgid ghil do Alaidín.. 1184 555. , chaith sé amach lán a chráige d'ór. 1184 524. bain lán do chráige de'n luibh sin.. 1185 367, a chéad rud a buaileadh air crág gainnimh eadar an dá shúil. 472 219. 2. (Eascaine: Fil:), Crág ort a chopáin ghránda chaim.. 1185 627.

*craic, 1. Buille, cuir do chuid fear 'na seasamh annsan 'na ródh go bhfághaidh mise craic orthu. 1184 454. thug sé craic dó .. go dtí gur mharbh sé é. 472 457. 2. Fuaim ghéar obann, cnag, bhí na buideáil uilig líonta aige ar an urlár agus é gul a fhágháil corcannaí dófa nuair a leig beirt acu crack agus bhris agus scab a rabh ann. 311 571.

*craiceáilte, As a m(h)eabhair, Nuair a chonnaic lucht a' tórraidh fear crackáilte, tarnocht a' teacht 'na ndéidh, leig síos a' chómhra agus d'imthigh cruc. 311 461.

*craiceann, 1. (In eascaine:), "Do chroiceann 'n diabhal!" arsan maighistir, "goidé atá deánta agat.." 472 38. 2. Coirt, gearr códhla amach as croiceann a' chrainn.. 472 110. 3. Blas, dea-insint, .. ag innse an scéil sin chuir sé aoibhneas.. ar do chroidhe a' croiceann agus a bláth a chuiread sé air. 472 412. 3. Blás, deachruth, .. go mbfheárr a' croiceann a chuirfead sé ar a' bhall nó 'n Gobán.. 472 706. Bhí ingilt mhaith aige i gcois na farraighe agus bhíodh craiceann ar a chuid eallaigh. 1579 206. 4. Ag baint an chraicinn de, (ag cúlchaint faoi), Siosaire, "Bean atá tugtha dó'n chogarnach agus a bain an chroicinn dá comhursa!" 1184 167.

*cráifíos, Cráifeacht, d'imthigh sé léithe a dheánamh cráibhthís agus a deánamh beannuigheacht. 472 87.

*cráinmhagadh, Scigmhagadh, Bhí a theangaidh barraidheacht ina leathphluic aige, "Bhí sé ró-thugtha de'n chráin mhagadh. 1184 40.

*cráinseach, "Seanbhean mhór bheárnach gan fiacla". 1184 119.

*craismeá, Mearbhall, taisme?, tháinic cineál de chraismeá uirthí fríd a' teach, agus thit sí ar stól ínteacht .. agus buaileadh a ceann isteach i n-éadan an bhalla. 1791 485.

*crann, 1. Crann uisce, (crann cinn, crann spreoide), bhí crann-uisce ar na soithigh uilig agus chuaidh an crann uisce treasna ar a' chreag.. 472 457. Rath na fir amach ar chrann an uisce agus chuaidh siad 'sna beanna agus thuit cuid aca agus báidhtheadh iad.. 472 457. 2. Crann spáide, cos spáide, ní rabh dhath ag athair an uncail a bhí agamsa ach giota de chrann spáide agus throid sé leis.. 1791 145. giotaí de chrann spáide agus giotaí de achan uile chineál.. 1791 252. 3. Crann Bealtaine, (crann, maide agus brat air achuirtí ar charn aoiligh mar chomóradh ar Lá Bealtaine), Ba ghrách leo crann Beáltaine a chur 'na sheasamh fá choinne nuair a thiocfadh Lá Beáltaine Úr isteach ná lá é sin a bhí an-onórach. Ba ghrách leo an crann seo a fháil agus a chur 'na sheasamh astoigh sa chárn aoiligh. .. a gcuiread siad cineál de bhrat air.. 1835 378. Bhéadh cuid acu bfhéidir a mbéadh maide ádhmaid acu, bhéadh cuid acu a mbéadh crann deánta acu fána choinne.. an brat seo air fá choinne onoir a thabhairt dón Mhaighdean Mhuire. ..chuiread siad sin in áirde ar maidin agus bhéad sin in áirde go dtí go dtiocfad an dó dhéag a' chlog an oíche sin - agus ansin ar maidin láthar na mhárach- d'fhúigfead cuid acu amuigh rith na hoíche é agus bhainead cuid eile anuas ar uair an dó dhéag é - shuighead siad go mbainead siad anuas ar uair a' dó dhéag é, agus ansin.. má bhí brainnsí na duilleogaí.. 1835 379. ..chuiread siad isteach iad in soitheach, agus dá mbéadh tachrán ná ceann eallaigh .. a mbéadh tinneas air.. bhruithead siad é abhus bhainfead sian an sugh de agus bhéarfad siad an sugh dón tachrán ná fríd chuid bó, agus déarfad siad naoi n-uaire bhí naoi bhfocal acu lena rá naoi n-uaire má chollan tú má léigheastar thú béidh muid inne go tréasúil go trócaireach agus go loinniúr duit go bliain ó inniú. 1835 380. 4.Oibligeáid a chuirtear ar dhuine de bharr chrannchuir, ..go bhfeicfidhe cé h-air a dtuiteadh an crann dona. 472 427. ..thuit a crann dona ar a phobal seo. 472 427. cf. *cruinn

*cranra, Snaidhm, cnapán in adhmad, Nuair a sheargochad sé bhí sé comh casta agus é lán cránraí beaga agus bhí sin an-doiligh bhriseadh. 1791 41. ní rabh a dhath ar a' bhata seo ach cránraí uilig go léir agus bhí mullóg air mar bheadh crapán ar dhuine agus bhí sé deánta in a' dóigh agus go mbeirfeadh an lámh ar an mhullóg seo. 1791 245.

*craobh, (Arbhar) i gcraoibh, (an gráinne sa dias), Briseann sé croidhe an t-siogail mur bhfuil sé i gcraoibh Féil Eoin. 1184 88. ón am a dtéid sé i gcraoibh go rabh sé apaidh le baint gur seacht seachtmhainí agus trí lá is ceart dó a bheith.. 1184 88. bárr ar bith a bhí acu gur cheart dó a bheith i gcraoibh nuair a thiocfadh Oíche Fhéil Eoin. 1835 125.

*craobhach, Fiabhras craobhach, (?), bhí fiabhras eile ann a dtabharad siad an fiabhras craobhach air. 1791 143.

*craos, Craos (thine), (tine mhór bhladhmannach), bhí craos theineadh thart fá'n Chonnachtach. 1185 445. teach sciobtha scuabtha aca agus craos bhréagh theineadha thíos. 472 553. chuir sé síos craos tineadh dó. 1578 8. Bhí an doras foscailte, agus craos teineadh thíos ar an teallach.. 1538 41. Chuir an Ridire Dubh síos craos mhór theineadh.. 1343 263.

*crapáilte, Gan lúth, craplaithe, tá achan nduine acú creapailte le pian chrámh.. 1185 175. scaoil sé an ceangal daoithe-se agus bhí sí comh cneapallte 'na suidhe síos annsin agus nach rabh ann ach é go rabh sé ábalta siubhal.. 1185 560.

*crapaithe, Gan lúth, crapáilte, .. seanduine crupaigh liath 'na shuidhe 'sa chlúid.. 1538 117.

*crapadh, Giorrú, bhí an lá a síniú agus an oíche a crupú.. 1835 268.

*creach, 1. Éiric chroidh, an bhruighinn dheireannach a bhí aca fágadh creach mhór ar na Cúigeadh Ulaidh, agus níor dhíol siad í. 472 309. 2. Crodh, eallach a fhuadaítear, ceocú cheapfas tusa an chreach nó choiscfeas tú an namhaid? 310 17.

*créafóg, 1. Cré, ".. cé gur láidir thú, cuimhnaigh.. gur créafóg thú agus gur créafóg duit a dhéanfar. " 472 308. 2. Talamh créafóige, (gnáth-chré, ithir, (murab ionann agus domasach), bhí íontas do na préataí lobhtha ar thalamh créafóige. Talamh domasaigh a ba mhó a bhí aige-san, agus bhí na préataí an-mhaith aige. 1170 53. 3. Ina chréafóg..(marbh, san uaigh), shaoil sé go rabh sé 'na chréafóg ins a'talamh le fada.. 472 259. 3. Croc créafóige, (próca de chré áith-loiscthe), sé'n cineál de chroc a bhí acu cineál de chroc créafóige.. 1835 345.

*creag, Carraig, áit a rabh creagacha móra.. 1184 558. bhuail siad a chreag faoi theach soluis Thoraigh.. 472 457. chaith sé síos ins na criogacha é (bairrle), agus rinn sé céad míle spíontóg dó.. 1791 257.

*creagaire, 1. Criocaire , "Duine aindeiseach, a miser". 1184 119. 2. Criogaire, "Duine beag miotalach cruaidh". 1184 119.

*creagán, Áit gharbh chlochach,(Cóiriú catha sa scéalaíocht:), Throid an bheirt go deárn siad creagán de'n bhogán agus bogán den chreagán.. 1184 466. Throid an bheirt go deárn siad bogán de'n chriogán agus criogán de'n bhogán agus toibreacha fíor-uisce i lár na gcloch nglas.. 1185 291.

*creapall, Míchumas, Ní a mháirtíní síos leis. .i. Níl sé fabhartha; níl creapall ar bith air; tá sé cruaidh achmair. 1184 38. Fuair mé ar siubhal orthu an dóigh a rabh mé achmair. 1184 254.

*creat, 1. Ceann de na maidí ag teacht anuas ón maide buaic, d'amharc sé 'un áirde ins na creataí agus tcídh sé.. 1184 344. chaitheadh na fir cleith agus creata a bhaint as an talamh ná as na coillte. 1185 372. oiread ádhmaid aige agus a chuirfeadh taobháin agus creataí ar an bhóitheach. 1185 373. thoisigh an leabaidh a léimnigh suas go dtí na creataí agus a bualadh i bhfos ar an taobh balla.. 1578 8. char fágadh muiríneach na creataí ná dhath ar bith eile ar a' teach sin nár bhruith sé.. 1791 334. 2. Faoi chreataí an tí, (sa teach), "níl leitphighinn ruadh faoi chreataí mo thoighe", arsa seiseann go truaghcanta.. 1170 407.

*creatalach, Creatalach de dhuine, (duine an-tanaí), "Creatalach de dhuine árd chrámhach chroim shlinneánach a mbéadh muineál fada air." 1184 119.

*creatánach, "Fear crámhach - go minic a mbíonn créachta ann".1184 119.

*creath, Crann creathach, Níor chóir creath (aspen) a bhuint. Bhíonn sé i gcómhnuí a' bogadaigh. 311 27.

*creathadach:*creafadaigh, Croitheadh, bhí sé annsin a' creafadaigh Cúchulainn agu a' cicáil leis agus thuit sé anuas i ndeireadh báire 's beiridh 'se air, 's caithidh sé fad do radharc ar shiubhal é. 311 430.

*creathann, Bagraíonn i leith le láimh, Nuair a tháinic mé arais.. chraith a chailín orm. 1185 122.

*creathnach, 1. An-, bhí lá creathnach te ann. 1184 235. Sin scéal creathnach maith.. 1184 251. bhí sé creathnach feargach.. 311 58. bhí sí 'na shuidhe cos na teineadha creathnach sean.. 311 233. d'eirigh sé creathnach dorcha.. 311 269. 2. Iontach, Nach creathnach an croidhe atá ag rud beag cosamhail leat-sa.. 1184 271. 3. Dona, uafásach, Thug sé na h-ainmneacha is creathnuigh a chualaidh tú ariamh anuas orm. 1185 145. smaoitigh sé go rabh peacadh creathnach deánta aige 311 236.

*creathnach², "Tiny-shelled dulse" fgb, (ábhar baoite), Chraidh Micheál bocht síos agus bhí gráinín creathnaigh aige, agus é ag gabháil a dheánamh rud beag iascaireacht... 1791 149. an mála beag a bhí leis fá choinne na creathnaigh.. 1791 150. bhí carraigeacha thiar ar a bhaile s'againne.. agus ní rabh dhath orthu sin..ach an rud a dtabharann siad in chreathnach air. 1835 133. An charraig le robhartha mór na Féil Pádraig níl a dhath uirthi uilig go léir ach creathnach. 1835 236.

*crifín, Aonad tomhais, Bhí aonach ann in aimsir Chormaic Mhic Airt nuair abhí naoi gcró ar an gcriffín agus naoi gcriffín ar a' t-slait. 311 6.

*cringleach, "Duine caol árd nach bhfuil ann ach na crámha." 1184 119.

*criocairt, Criogar, feithide beag féir, comh lua géar is chuir siad an still ar a' tinidh gur thoisigh dhá chrucairt a sheinm. 1791 75. cf *creagaire

*críoch, Teorainn, ..go dtí go mbéad siad astoigh in a chrích idir ceithre fhárm talaimh. 1835 52. chá rabh ann ach a dhul thar an chrích go cuid na comhursan.. 1074 9.

*críonna, Glic, cliste, tá tú cómh críonna leis an fhear nár iomaduigh a'n scéal ariamh agus nár innis aon bhrionglóideach. 311 139. Sfh: Cha rabh'n mac críonna ag a'n fhear chríonna ariamh. 420 241. bhí an stócach beag comh críonna.. le gan dhath ar bith a innse. 1791 293. Dhéanfaidh sé pighinn de'n leith phighinn, "..fá dhuine atá an-chríonna, saoghalta." 1184 48.

*crios, Tine chreasa, (cloch adhainte, fliont), thóg sé sponc is teinidh chneasa as a phóca agus chuir sé teinidh sa chárnán.. 1184 558.

*críostaí, Duine ar bith, Ná leig do Chríostaidhe lámh a leagan ar mo chorp ach thú fhéin. 1170 06. chá mbéadh Críostaidhe ar an bailte nach mbéadh na luighe cragtha le fiabhras. 1074 8.

*crith, Falsaer coirp (le heagla, fuacht etc.), Ag cur crith do fhín, "shivering". 420 242.

*cró, 1. Bothán, Thóg sé cró beag toighe.. 1184 361. 2. Cró mhaol, (ceall choirceogach?), "Mo dhoireagán, mo dhoireagán / Mo chró mháol agu m'ailleagán / Gur do Ghaill a ba dual a bheith i lár mo Dhoire" 311 163. ( <Colm Cille de réir bhéaloideasa). 3. Cró (na) stille, (bothán le haghaidh poitín a dhéanamh), dá mbéadh cró stilleadh comhgarach do'n aít.. 472 390. bhí'n cró thíos 'sa lag, cró na stilleadh fúfa agus bhí siad indéidh dúbláil a reachtáil.. 311 572. 4. Aonad tómhais, Bhí aonach ann in aimsir Chormaic Mhic Airt nuair abhí naoi gcró ar an gcriffín agus naoi gcriffín ar a' t-slait. 311 6.

*croc, Próca,"<Crock", go rabh croc óir i gcionn a' toighe.. 1145 46. Thug siad leobhtha croc an óir.. 1185 47. cineál de chroc a bhí acu cineál de chroc créafóige.. 1835 345. Bfhéidir go bhfaca tú héin ceann dena crocannaí créafóige? 185 345.

*croch, *croich, Croch chéasta, (fíor na croise), an chroich chéasta a gheárradh ar an túrtóig a mbéad sé 'na sheasamh uirthí.. 1538 30. thig leat an chroich dhéasta a dheánamh leis an éadach seo.. 1835 193.

*crochaithe, "Crochuighthe in áit crochta annseo". 420 236.

*crochadh, Croch pota, croch na tine, bhí sí comh dubh leis an chrochadh. 1538 12.

*crochaire, Bleaigeard, bithiúnach, nach sean-aimseartha an mhaise do chrochaire dó do mhacasamhail a leithéid sin a rádh liom-sa. 1538 130

*cróchnáid, Crócharnáid, Bhíodh cróchnáidí ann roimhe seo. Bhéadh duine marbh leofa; maca a' samhailt daoine beaga. 311 22.

*crochta, Crochta as, (in airde ar), tá daoine crochta as busannaí, agus as carrannaí agus as rothaí, agus chá siubhalann siad coiscéim.. 1185 175.

*crodh¹, (Luibh íce, *crobh fgb? Plantago Major? cf. cró cfat), bhí cailleach annsin.. agus í a' baint crodh i ndíg a bhí ann. 1184 419. Dubhairt sí go rabh sí a' cruinniú crodh do'n mhac s'aicí a bhí ar shiubhal i gcogadh an áit ar chaill sé an lámh.. 1184 419.

*crodh², Spré, thiocfadh liom deich bpunnta gus fiche de chrudh a thabhairt dó 'ach uile dhuine acú ach chá dtáinic a'n fhear ná a'n bhuachaill ariamh a dh'iarraidh.. 1185 486. go rabh tusa le cnudh mór a thabhairt don nighean seo, agus go rabh sé geallta atat nuair a phósfaí do níghean go rabh tú le céad punta a thabhairt dí. 1343 219.

*croí, 1. Lár, Shuidhfeadh cúig cloigne déag thart ar an urlár leis an chleas seo a dhéanamh agus duine 'na sheasamh astoigh 'sa chroídhe. 1185 179. Bhí siad (lachain) annsin ceart go léor i gcroidhe an dam. 1185 538. spáin le ach fuile dhuine agus poll déanta astoigh i gcroidhe an phota.. 1791 55. chaithead siad greim a fháil i gcroí an bhata.. 1791 245. 2. Dánaíocht, éadan, Nach millteanach an croidhe dó do mhacasamhailt a theacht isteach annseo a chur buaidheartha orm-sa! 1185 592. 3. Fá chroí mhór mhaith, (go fonnmhar,le dea-thoil), Fuair Fionn.. Gráine ó Chormac fá chroidhe mhór mhaith. 1538 99. tháinic Mac Rí an Domhain Thoir a dhíarr an bhean a ba sin de n- chlainn le pósadh. Dubhairt an fear uasal go bhfuigheadh cinnte fá chroidhe mhór mhaith. 1343 510. 4. Anam, sprid?, Aithníom thú.. is tú croí mo dheirfiúra.. Bhí mo sháith aithne agam uirthí.. 1791 500. 5., Croí cáil, (tor cabáiste), bhainthí croí mór cáil amuigh ins a' ghárradh.. 1835 307. bfhéidir go dtabhardad sé croí den chál seo duit ná leath croí den chál seo.. 1835 307. trifle croíeannaí cáil curtha agat.. 1835 411.

*croichíneacht, Comhartaí soirt, d'innis sí dó ó thús go deireadh goidé a chroichíneacht (ceartaithe ó "crothaidheacht") agus goidé'n seórt duine a bhí ann.. 311 241.

*cróigeadh, *Gróigeadh fgb, ..a cróigeadh gráinín mónadh ná bfhéidir a cuidiú leat gráinín na bpréataí a bhí agat a thionntó.. 1835 131.

*cróigeán, *Gróigeán fgb., "Duine trom ramhar. 1184 121.

*cróine, Leac na Cróine (ifreann), Is sibh atá i i lár a'duibhagáin / Thíos ar thóin leic na Cróine.. 472 492.

*cróinín, Scafaire, diúlach, Thainic a' cróinín mór amach roimhe agus a ghunna faoi n'eascaill leis. 472 104.

*croíóg, Cailín óg, girrseach, bhíthear a pósadh an chroidheóg seo agus chaoin sí rith na hoíche. Cha rabh sí a fáil an fhir a bhí sé a dh'iarraidh.. 1835 298.

*croithleán, "Duine gan scioll". 1184 121.

*croithleamán, "Duine fuar-bhruithte, a weakling". 1184 121.

*croíúil, Misniúil, "Fear scafanta criodheamhail lán misnigh agus aignidh. A hearty man a spruce fellow". 1184 158.

*cromann,Cromann air, (cromann síos chun (rud) a phiocadh suas; piocann suas), Achan am a mbíod siad réidh le cromú air (cat) d'imthigh sé leis giota eile.. 1185 331. Chromaidh Seán ar chrapán cloiche agus chaith sé suas í agus bhuail sé an "lady".. 472 38. leigfinn síos ubh go dtí go dtéigheadh an seanduine a chromadh ortha. 472 46.

*cromóg, Lúb, crúca ar cheann bhata shiúil, Bhí siad ábalta na bataí sin a dheánamh ins a' dóigh a rabh tú ábalta breith orthú. Chuiread siad cromógaí orthú le h-uisce te.. 1791 39.

*cromshlinneánach, Dronnach, cromtha, "Duine dorcha croimshlinneánach a mbéidh glór píochánach géar aige". 1184 113.

*cron:gron, Cuireann gron sa chúis, (faigheann cúis cháinte, locht sna cúrsaí), Bhí sí comh fiall sin agus í a' tabhairt oiread mine uaiche i n-ascaidh agus gur chuir na comhursanaí gron san chúis. 1170 401.

*cronaíonn,Brathann rud a bheith ar iarraidh, tugann faoi deara go bhfuil rud in easnamh, chrothnuigh sí na páisdí ba sine ar shiubhal ó'n teach agus d'imthigh sí amach a gcuartú.. 311 204. Chriothnuigh sí nach rabh an deárthair seo le feiceáil aicí, agus dheomhan i bhfad gur chuir sí a thuairisc. 418 296. ..cuid mhór againn ann agus ní chrothnochthái a ghreim beag san. 1791 27.

*cros, *crois, 1. Crosbhóthar, tháinic siad fhad le crois - bhí trí bhealach ann - an bealach a thug go dtí an chrois iad agus a' bealach a bhí ag imeacht ón chrois.. 1791 472. 2. D'ólfadh sé an chros den asal, (tá sé an-tugtha den ól), bhí deárthair eile dó a d'ólfadh an chros den asal. 1791 370. 3. Toirmeasc, cosc, Cha rabh crois ar bith ar iasc a ithe.. 1835 366.

*crosann, Toirmeascann, rud ar bith a chrosfaí air bhí seisean cinnte an rud sin a dhéanamh. 1185 289. Rud a' bith a chrosfaidhe ar an Fheardhomhain dheánfad sé é. 311 8. Bhí sé crosta ar dhaoine a bheith amuigh mall cinnte Oíche Beáltaine.. 1835 137.

*crosbhealach, *crois-,Crosbhóthar, dhá an áit a chrosann dhá bhealach ar a chéile, caithfidh achan fhear againn a bhealach héin a ghlacadh, agus an chéad chroisbhealach.. a chasfar domh-sa, glacfaidh mé í.. 1538 77. Chualaidh mé trácht ar dhaoine ar casadh an diabhal orthú ag croisbhealach. 1791 491.

*crosóg, Cros déanta as tuí, nuair a bhéadh an cochán seo thuas ins a tsimiléir acu bhéarthaí anuas é agus mar deir siad héin dheánthaí crosogaí de.. agus cheanglochaidh ar gach fuile cheann den rud é. 1835 55. Chan fhaca mé iad a deánamh mórán crosógaí fá Shamhain, ach chonnaic mé iad a pléatáil cocháin ag Samhain. 1835 56.

*crosta, 1. Toirmeasctha, An deárn tusa rud ar bith a bhí crosta agus nár cheart duit a dheánamh? 1185 289. cad chuige a rabh an seamra seo crostaí uirthí-se thaire sheamra ar bith eile sa chaisleán.. 1538 50. bhí sé crosta agus níor cheart daofa a ghabháil ar cuairt soir a gcuid níonacha.. 1835 358. 2. Crosta air, thar a chumas, chá rabh seórt ar bith gaisgeamhlacht dá gcualaidh tú trácht air ariamh crosta air. 1185 562. (i.e. ..nárbh fhéidir leis a dhéanamh).

*crotach, "Fear ard croimshlinneánach". 1184 121.

*crotach², Cruiteach, bhí sé cam crotach, fear beag baoideach..311 264.

*crotha, Iol. cineál toraidh?, Fil: Baint crotha 's caora-sréana 's blainsneógai sa fhraoich.. 472 345.

*crú, 1. Cosaint iarainn u-chruthach a thairngítear faoi bhonn chrúb chapaill, tá dóigh shásta agat a cur suas cruitheacha. 472 369. 2.Crú bróige, (pláta iarainn u-chruthach a chuirtear faoi sháil bhróige), chaithí cnuth bróige síos in gach fuile thobar - sin na rudaí a dtabharad siad plátaí bróg orthu, sin ná giota iarainn.. 1835 386.

*crua, 1. Sprionlaithe, Tá athair mo mhrá-sa.. comh cruaidh fá ghreim bidh.. 1185 455. 2. Crua achomair, Lúfar, teann, aclaí, Ní a mháirtíní síos leis. .i. Níl sé fabhartha; níl creapall ar bith air; tá sé cruaidh achmair. 1184 38. Ronnsach, "Duine caol árd, cruaidh achmair go maith". 1184 157.

*cruaí, Cruach, astoigh i gcrói na claidhmhte seo bhí cineál de ghiota mór cruaidhe.. fá choinne é dheánamh láidir agus bhí 'n dá thaobh mar bhéadh scian ann. 1791 304.

*cruaighil, Min chruaighil, (min choirce is dócha, <"gruel"??), a measgadh pota an bhracháin min chruaidhghil.. 310 19. nach rabh lán "boul" min-chruaidhghil aicí. 310 329. Chuaidh sí fá dtaobh de'n chórtha a rabh'n mhin chruaidhghil ann.. 310 330. rinn sé tuairim ar dhuisín bonnógaí arán min-chruaidhghil. 310 333. nuair a gnidheadh Eiblín brachán min-chruaidhghil bhriseadh sí duisín uibheach isteach ins a phota, agus bheiread sé dó na mic é. 310 369.

*crualach, Aimsir chrua, Is gráthach i gcomhnuidhe 'san Earrach go ngágann lámha daoiní nuair a thig an cruadhlach agus gal Márta. 1185 393.

*crúb,Ceann d'adhmaidí an tí, cúpla; I gcúl na crúibe, (caite as radharc, i gcúil a' choicís), sean-chlaidheamh a fuair sé sáithte isteach i gcúl na crúibe ina scioball.. 1185 565.

*crúbóg, Stól beag trí gcos 1184 35, Tá ceann ar Sheán comh mór le crúboig , "tá sé reamhar sa nádúir." 1184 35.

*cruinn, Ain., Crannchur, (<crainn?), caitheadh cruinn annsiud agus annseo go bhfeicfidhe cé h-air a dtuiteadh.. 472 427. Bhí cruinn amháin ann agus thuit a crann dona ar a phobal seo. 472 427.

*cruinn², 1. Aid., Bailithe le chéile, bhí locht na stainíní cruinn agus iad a cur suas a gcuid stainíní.. 472 392. Bhéarfainn an méid airgid atá cruinn liom dó fhear ar bith a bhéadh ábalta.. 472 479. cha rabh'n Fiann in Éirinn nach rabh cruinn ann fosta. 311 323. Scútaidhe, "Cailín.. ar mhaith léithe a bheith 'ach uile áit a mbéadh beirt cruinn." 1184 163. 2. Cruinn cuachta, ((a), ina cheirtlín), fuair sí an diúlach (sionnach) cruinn cuachta astoigh i gcóirneál 'na chodladh. 1185 22. tá do phlainceád agus do chuid braithlíneacha.. cruinn, cuachta ina lár.. 311 78. caidé a fuair sé astoigh ann ach an mhéadal mhór. Thug sé leis scian,agus scoilt sé í, agus caidé a bhí cruinn cuachta i gcuasán daoithe ach mo Thoimidín agus é comh neamh-mbuaitheartha le rí. 1170 482. (b),bailithe go dlúth i bhfochair a chéile, Nuair a bhí deireadh (na ndaoine) cruinn cuachta fá cailseán an rí.. 1185 619.

*cruinneagán, Bailiúchán cruinn (d'éadaí etc. ), mhothuigh sé an screadach bheag ag bun crainn, agus ar an chruinniogán beag a bhí thart fá dtaobh de d'aithin sé gur páisde a bhí ann. 1170 176.

*cruinneatóir, "One who picks potatoes off the ridge". 420 269.

*cruinníonn, 1. Bailíonn, a chruinniú cipíní giumhais agus pracar mar sin.. 1184 558. 2. Ag cruinniú (a chodach),(ag iarraidh déirce), d'imthigh leis i n-éideadh fir bhoicht a cruinniughadh a chodach.. 472 563. ..bean ar shiúl ag cruinniú dona cuid páisdí. 1791 26. dá mbéadh duine ag gabháil thart a cruinniú le mála ná aon dhath eile ba ghrách le leo déirce maith a chur isteach ins a' mála dó.. ná déirce mine a thabhairt dó ná déirce plúir.. 1835 400. 3. Is furasta cruinniú, (is beag atá ann di), ce gur thoirteach ar mealldar an lá a tháinic sé as an mhuileann is furast á cruinniú indiu. Chan mó nó go bhfuil ádhbhar brachan na h-oidhche seo ann. 1170 395.

*cruinniú, Meitheal, rachaimist ar cruinneadh chuig daoiní nach mbíodh beáthadhach ar bith acú fhéin. 1185 165.

*cruit, Dronn (ar dhrom duine), d'imthigh siad suas agus chaith a' chruit do'n chruitíneach.. 311 291. Cruitíneach, "Duine a mbéadh cruit air, nó a bhéadh croim-shlinneánach (crump-shouldered). " 1184 121.

*cruithleog, Gas arbhair, cruithneachtan, Is olc do chuid arbhair.. níl ann ach cruithleóg annsiud agus ceann anseo. 1170 54.

*cruitíneach, Duine a bhfuil cruit air : *cruit

*crumhóg, Boxtín ins a' chórtha agus na cramhogaí in ár bpóca! .. " a tagairt do dhuine a mbéadh airgead aige agus a bhéadh a tabhairt anais dó fhéin. " 1184 88.

*cruóg, Crua-ae, ae, nach rabh dhath ar a' dómhan le í léigheas ach croidhe agus crudhógaí an caoracha duibhe.. 472 99. nuair a bhruithfidh léab do'n mhart, ní tabhairfidh do'n díleachta ach na crudhógaí. 472 714. "nach coimhthigheach an cineál oidhche í sin." "..níl sé níos greannmhaire..nó 'n mart a bheith uilig 'na chrudhógaí!" 472 715. ní thórfad sé dó ach na cruadhógaí. 311 117. d'íosfad siad na cruagaí agus d'íosfad sian a croí. 1835 87. ní bhfuair sise dhath ar bith den mholt ach na cruagaí - oiread agus greim amháin feola cha dtug an leas-mháthair daoithe. 1835 244.

*crupann, 1. Giorríonn, Más rud go gcaithmid a ghabhail ún Domhain Thoir tá sé comh maith againn a bhí a' crupú an bhealaigh. 1185 234. 2. Cromann, Tá sé thuas ins a chórtha mhór.. gabh thusa suas is tú is fuide sciathán, crup síos agus tóg aníos é. 472 713. nuair a chrup mac a duine uasail síos a thógail an nidh aníos.. 472 713.

*cruth, 1. Airgead síos (mar chruthú), éarlais, Chaithfeadh bunadh 'n chailín deich 'punt is fiche nó mar sin do chruth a thóirt dófa. 311 25. 2. I gcruth, (i staid), shuidh sé síos agus bhí sé i gcruth a ghabhail i laige. 1170 399. 3. Ins an chruth.. (sa chaoi..), Choinnigh seisean a thriúr mac ariamh ar a scoil ins a chruth agus gur shaoil sé fhéin nach rabh dadaidh a chor a' bith cruaidh go leór aca.. 418 10.

*cruthaíocht, Riocht, cló, go rabh sé anseo faoi gheasa, agus go dtiocfad sé ina chrothaidheacht féin ins an oidhche agus go mbéadh sé 'na dhuine mhíofar shuarach ins a' lá. 1538 16. +*croichíneacht

*cruthú, Teacht chun foirme, Chá rabh ann ach go rabh na préataí a cruthú i gceart 'san am sin, agus i n-áiteacha a rabh poiríní lobhaigh siad. 1074 18.

*croitheadh, (ai. Croitiacha), Craitiach' lámh, handshakes".

*cú, Shf: Gloim con indiaidh á sárú. "..fá dhuine a bhéadh mí-shásta indiaidh dithcheall mór a dheánamh le rud ínteach a sháróchadh air". 1184 53.

*cuachadh, Barróg, Bheir a' fármer ar a' chailín annsin agus thug sé cuachadh ceart daoithe agus thug sé póg daoithe annsin. 1184 348. . thug sé cupla cuachadh maith don bhean óg.. 1184 366.

*cuachán, "Bean shalach, nó duine nach dtiocfadh leis rud ar bith a dhéanamh go bláthmhar." 1184 121.

*cuachann, 1. Filleann, clúdaíonn (thar), Fuair sé braithlín bhán agus.. chuach sé thart ar chionn acú í.. 1184 509. chuach siad suas i n-éadach é.. 582. chuach sé an croiceann thart fá'n chlibistín. 1185 252. D'fhág sí an toirtín ar an chladach agus chuach sí suas na h-aibhleogaí sa' mhullach air. 1185 463. an cóta a bhí air a thabhairt daoithe go gcuachad sé an cóta thart fá dtaoibh daoithe fhéin 472 88 + nuair a cuachfá aníos lorgán do bhríste.. 472 414. 2. Déanann rolla, beart de, d'iarr sé air a' t-éudach a chuachú suas arais.. 311 371. gheárr sé iall.. agus chuach suas go deas é.. 311 378.

*cuachóg, Ceirtlín, Thug sé cuachóg shnáth dó agus.. cuachóg an t-snáth seo a chaitheamh roimhe.. 1343 454.

*cuadal, Comhluadar, lucht áitithe, Fil:, Go mbeannuighthear daoibh-se a chuadail bheannuigh' an toighe seo.. 1170 19.

*cuaichín, Cuaichín ceoil, (seisiún ceoil), Bhí cuaichín ceóil ann. "Baicle daoiní le chéile i dteach an áit a gceólfadh duine thall is i bhfos abhrán." 1184 69.

*cuaille, "Buachaill nó cailín caol árd - go minic gan siosmaid" 1184 121.

*cuairt, Babhta, turn, Chaoinead siad trí ná ceathair dhe chuarta an t-é a gheobhadh bás.. 1185 181. tharraineochad siad an chloch mhór seo trí nó ceathair dhe chuarta 'sa mhullach ar an lion seo a bhí spréighte. 1185 193.

*cual Carn, ..de cheatharnach mheadhon aosta, a rabh an-droch éadaigh air - cuall bratóg agus salachair.. 1343 239.

*cuan, Cruiteachán, Cumhan, cúan, "haunch-back". 1184 94. Cúan, "A hunch-back". 1184 121.

*cuardaíonn, Leanann (lorg), Chonnaic sé lorg isteach ar a' bheárnaigh. Chuartaigh sé an lorg thart siar i gcúl a' toighe.. 472 316.

*cuartaíocht, Déanamh cuairte, Ní a chuartaidheacht ná a chaibidil leat a tháinic mé.. 1538 135.

*cuasán, Cúinne, clúid, caidé a fuair sé astoigh ann ach an mhéadal mhór. Thug sé leis scian, agus scoilt sé í, agus caidé a bhí cruinn cuachta i gcuasán daoithe ach mo Thoimidín agus é comh neamh-mbuaitheartha le rí. 1170 482.

*cufrán, Píosa móna níos lú ná fód, caorán, Bhain muid an mhóin agus chá rabh ann ach fód agus cúfrán ar doimhne agus bhain muid é agus bhí an bachta bréagh fada. 1185 131.

*cuibhreann, Gort, go dtáinic mé fhad le cuibhreann. 1184 254. an treabhtóir .. a bfheárr a chonnaic sé astoigh i gcuibhreann ariamh. 1184 351. chuir fear amháin cuibhreann coirce agus ní bhfuair sé foirsithe é.. 1791 105. fiú na préataí a bhí amuigh ins na poill ins na cuibhrinn bhéadh bachlógaí a teacht orthu. 1835 268.

*cuid, 1. Cineál, sórt, .. a rabh dabhach nó tubán aicí. Dubhairt a' cailín go rabh a' dá chuid. 472 287. 2. Bia, .. go rabh a chuid déanta aige.. 472 372. 3. Ag cruinniú a choda(ch), (ag iarraidh déirce), d'imthigh leis i n-éideadh fir bhoicht a cruinniughadh a chodach.. 472 563. chuir siad mála leis a déanamh amach go rabh sé a cruinniughadh chodach.. 310 313. Seanduine abhí ann abhí ar shiubhal ag cruinniú a choda.. 311 420. 4. Lán, Cuid doirn de thobaca.. 1170 20. 5. Cuid an dhoirn, (urla scine), .. go bhfuighead sé an scian a bhí ina láimh go cuid a dhoirn. 1538 75,(..go ropfaí é) 6. Cuid na hanama, (an dé, an bheo), Fág cuid na h-anam' ionnam, "Don't murder me altogether". 420 224. 7. Cuid mhada an rúisc, (gnó gan dealramh), Sé cuid mhadaidh an rúisc dó a ghabhail ann. "Sé thug an siubhal gan ghroithe. Badh é an dol le groithe é." 1184 51.

*cuideachta, 1. I gcuideachta, (le chéile), Chruinnigh sé iad uiligh isteach sna málaí nuair a bhí siad deánta aige, agus cheangail sé iad uilig i gcuideachta leis an rópa mhór.. 1184 279. 2. I gcuideachta na cuideachta, i bhfochair an méid (saibhris) a bhí aige cheana, Nuair a fuair sé dhá phunnta an óir i gcuideachta na cuideachta chuaidh sé go dtí teach an duine uasail.. 1185 123. Bhí cuideachta aige, "..may mean he was wealthy". 420 240. 3. Ag coinneáil cuideachta le, (ag suirí le, ag gabháil le, bhí sé annseo anuraidh a' dréim go rachainn-se leis, agus chionnus go rabh mise a' coinneáil cuideachta leat-sa.. ní rachainn leis. 1185 512. a coinneáil cuideachta le 'ach fuile cineál tramp a bhfuil fá chionn an bhaile.. 1185 525. 4. Bhí cuideachta aige, "This phrase is widely applied measn "he had trouble.." 420 240. (cf. 3).

*cúig, Cúig fichead, (cluiche cártaí), D'éirigh na daoiní óga eolach ar an chúig fichead.. 1185 183. ag imirt cúig fichead thall is i bhfos i n-áit ar bith a mbéadh scoil chárdaí. 1170 394.

*cúil, Ponc, staid achrannach?, na leig dó dhuine ar bith a lámh a chur ann ach thú fhéin nó má leigeann béidh na geasa briste agus ní feáirrde duit-se an chúil. 1170 399.

*cuilceach, "Boyo!" 1184 121.

*cúilí?, Bleaigeard, rascail?, tháinic c(l?)úilidhe soirriam agus thóg sé an t-aon bhó a bhí agam.. go dtí an punnta. 1538 124.

*cuileat, Cuireata .. bhíod sé i gcomhnuidh a deánamh go mbuailfeadh a chuileat na méir. 1185 183.

*cuileog, Cúr ar bharr phionta, Tá cuileog mhaith ar an stout sin! 1184 66.

*cúilfhear, Fear cúlóige, Léim sé suas 'na chúil-fhear (marcach) agus d'imthigh an bheirt léo.. 472 208. ('na chúil air??).

*cúilréascúil, Iargúlta, Bhí teaglach ann a bhí 'na gcomhnaidh go h-an-chúil-réascamhail.. 1185 434. bhí sé 'na chónaí amuigh i gcúl Loch Altán in áit comh cúilreascúil agus atá in Éirinn. 1578 65. Tógadh in n-áit chúilréasgamhail é, agus ní rabh teach scoile ar bith a chómhair.. 418 226.

*cuimhneach, (Is) cuimhneach le, (is cuimhin le), Chan cuimhneach liomsa é, 'Sheáin, ceocú ba chuimhneach le m'athair é.. 1791 97. an fear a bhfuil a chlaidheamh aig tá sí aige ós cuimhneach liom-sa.. 1184 408. (.. le mo chuimhne-se).

*cuimseach?, Cailín a bhithear a phósadh Dia Luain, agus ní rabh sí sasta de'n lá. Seo mar dubhairt sé é: An Luan cingéiseach , an Mháirt Scathrannach, an Cheadaoine Choimseach, Diardaoin Dálach, agus fanfaimid go dtí amarach - Dia hAoine. (Sean-chaint). 1184 22.

*cuinneog, Meadar chun im a dhéanamh, .. bhí seisean a' greadú'n fhonnsa ar a' choinneóig.. 311 514. ag gabhail a bhualadh lán cuinneoige 'bhainne. 1170 37. Bhí siad ábalta cuinneógaí a dheánamh agus bhí siad ábalta stópaí a dheánamh. 1791 43. Chuir sé casadh ina bhéal a bhuailfeadh cuinneog bhainne! ".. a thrácht ar dhuine gan sásamh.. 1184 27. Tá sé mar bhéadh cuinneog faoi bhéal phota. 1184, ..drogall air scaradh leis an eolas.

*cuipín, An méid is féidir a choinneáil i gcroí na dearnan agus na méara bailithe le chéile, Chrom Peigí síos 'sa chórtha, agus chuaidh sí thógáil na mine ina goipíní isteach 'sa chopán.

*cuireadh, (Iol. cuirteacha 420 240), 1.Iarratas chun teacht ar chuairt, chuir Maolmuire cuireadh ar Fheidhlimidh Cham le theacht agus féasta a chaitheamh.. 1538 74. 2. Cuireadh fill, (cuireadh a bhfuil claonchospóir, feall, taobh thiar de), bhí fhios aige gur cuireadh fill a bhí ann, ach san am chéanna níor mhaith leis a shásamh a thabhairt dó nach rachadh sé.

*cuireann, 1. Fearann (báisteach), chuaidh sé a chur, agus ar a' scór sin b'éigean domh stad.. 1170 32. 2. Cuireann air, (maíonn mar gheall air, cuireann ina leith), an-seanchaidhe a bhí ann, ach go mbíod siad dá chur air go rabh sé an-bhréagach. 1170 191. Bhí cat mór dubh aicí, agus bhíod siad ag cur air go rabh ciall an duine aige.. 1170 426. Cuiridh siad orm go n-ithim gearr-chuid, "They give me the reputation of being a great eater." 420 223. 3. Cuireann.. air, (déanann..(gníomhú áirithe) ina leith, faoi), Ag cur boladh air, "smelling him, as animals do on discovering a body" 420 265. chuir sé malairt air, "he put a play on him to swop". 420 266. chuirinn cáir uirthí, "I used to make faces at her". 420 266. 4. Cuireann (cluiche) air, (buann air (i gcluiche)), chá rabh i bhfad gur chuir sé cluichthe ar mac an rí. 1185 587. (?) d'imearfainn stróic leóbhtha ar tháipleasc chaoin / Chuirfinn ar na dís iad a h-aon agus a dó aca.. 310 341. cá bith a tháinic ar fhear a' toighe ní rabh dol aige cluiche ar bith a chur ar an fhear a tháinic isteach. 1032 2. 5. Cuireann (é féin) amach mar..(foilsíonn, taispeánann é féin mar..), "Buachaill óg a chuireas é fhéin amach mar fhear, agus gan innibh ann an smug a bhaint de fhéin". 1184 169. 6. Cuireann as, (múchann), chuir sé sileóg ar a choineall agus chuir sé an choineall as. 472 57. 7. Cuireann de, do, (gabhann trí staid, gníomh etc.), Ag cur crith do fhín, "shivering". 420 242. 8. Cuireann fríd, (cuireann amach ar a thóin, cacann), Cuireann an sean-ghearrán bán seo an oiread seo airgid fríd achan oíche sa bhliain agus caithim 'a chruinniú achan mhaidin. 1578 49. 9. Cuireann isteach. Goidé mar chuir tú isteach.. (goidé mar a bhí an saol agat?, Goidé mar chuir tú isteach ó shoin, "how are you doing since?" 420 229. 10. Cuireann.. síos do.. (baineann brí, tabhacht as), chonnaic sé solas beag agus char chuir sé a dhath síos do'n tsolas.. 1791 197. bhí sé ag cur sonnrú in a' darna solas.. agus níor chuir sé a dhath síos dó.. 1791 197. 11. Cuireann suas (ar), (cóirionn, socraíonn isteach ina áit chuí), tá dóigh shásta agat a cur suas cruitheacha. 472 369. chuir sé suas na cosa ar an chliobóig. 472 371. 12. Cuireann suas de,do, (diúltaíonn), Chualaidh mé an t-sean-mhuintir a rádh i dtólamh nach rabh sé maith cur suas de'n dream seo nuair a thiocfad siad a dh'iarraidh iasacht dhath ar bith. 1185 327. 'sé nach gcuirfeadh suas d'a ghloine dá gcastaí beo arís é! 1170 408. Cur suas duit, "to refuse you". 420 227. 13. Cuireann thairis, (a) (tugann íde béil), D'éist Seán leis an athair ag cur tharais ach .. ní thug sé áird siar ar chainnt an t-sean-táilliúra. 1184 495. (b) (cuireann thar maoil), chá rabh a'n soitheach ann uilig nach rabh ag cur thairis le bainne. 1184 543. ( c), (cuireann de, cuardaíonn tríd), dúirt sé nach rachad sé síos ó'n lafta seo go dtí go gcuiread sé an tsopóg dheirionnach den chochán thairis. 1791 240. 14. Cuireann thart, (a)(caitheann (am)) deánfaidh mé cleas beag a chuirfeas thart stiall de'n oidhche. 1185 620. (b), (coscann, casann (ó iompar airithe), Tá cupla bean fán teach agam-sa fosta agus níl lá sa bhliain nach mbíonn siad ag aicíneacht le chéile agus dá mbeadh an adharc sin agam thiocfadh liom a gcur thart fosta. 1578 57. Cha bheadh saol madaidh agam acab é go dtig liom na mrá sin a chur thart corr uair. 1578 58.

*cúipéireacht, Ceárd bairrlí etc. a dhéanamh, ábalta rud a dheánmh a dtugad siad cuipéaracht air. Bhí siad ábalta cuinneógaí a dheánamh agus bhí siad ábalta stópaí a dheánamh. 1791 43.

*cúis, 1.Slí bheatha, maireachtan d'fhiafruigh sí de caidé mar bhí sé a deánamh cúis. 1184 322. Chóirigh muid suas an teach annsin agus rinn muid cúis bhréagh. 1184 369. Cha dtiocfadh liom héin cúis ar bith a dhéanamh gan é. 1184 50. 2. Cuireann gron sa chúis, (faigh cúis cháinte, locht sna cúrsaí), Bhí sí comh fiall sin agus í a' tabhairt oiread mine uaiche i n-ascaidh agus gur chuir na comhursanaí gron san chúis. 1170 401. 3. Cúis fir a sheasamh, (cion fir a dhéanamh), is iomaidh uair a b'éigean domh cúis fir a seasamh daoibh, ach 'sí seo an náire is mó a fuair mé go fóill.. 1538 118.

*cuisealadh, *Tuisle?, crathadh, e.g. níor bhuin sé cuisealadh as. " 420 214.

*cuiseog, Gas fada féir, Bhí sé (mil) le fagháil ar na cuiseógaí agus ar na crainn ar maidin. 311 32.

*cúisiúil, Mórchúiseach, Fil:, Bhí tú cómh cúiseamhail agus nachar bhfhiú leat a bheith mo mheallú.. 311 69.

*cuisle, Féitheog dhearg, Cailín.. Scailliogánta fada buidhe / Cuislí ina súile, béim leathtaoibh ar a ladhra / Agus geárradh bróige ar a gurrún.. 1170 21.

*cuisleach, Riasc, Cuisleach, " Swamp." 420 217.

*cuiteog, Péist talún, chonnaic sí gur tarc beag mrá a bhí inntí, a rabh soc caol cabanach uirthí a bhéarfadh bolgam dó cuiteoig.. 1170 397.

*cúl, 1.I gcúl na crúibe, (caite as radharc, cf. cúil a'choicís DD., sean-chlaidheamh a fuair sé sáithte isteach i gcúl na crúibe ina scioball.. 1185 565. 2. Ar a chúl, (i ngan fhios do), tháinic an bhean seo ar mo chúl a chuartú seirbhíse.. Chá rabh fhios agam-sa í a bheith ann.. 1184 415. 3. Ar a chúlaibh, (taobh thiar dó sa diallait), bhí sí leis ar a chúlaibh, Diabhal go bhfaca sí'n colm ar chúl a chinn. 311 412. 4. Ar gcúl, (ó shin), Deir siad a dtiocfad ceann acu ort go scoiltfead sé an chlaigeann agat, ach tá sin giota agus giota ar gcúl. 1791 109. tá mise a' deánamh go bhfuil sin tamall maith ar gcúl.. 1791 109. Tháinic lá mór tóirneachaí seo i bhfad i bhfad ar gcúl.. 1791 147. 5. Ar chúl a chinn, (a), (i ngan fhios dó), chá rabh duine ar bith ábalta a bheith a' deánamh a dhath ar chúl a cinn. 1185 158. (b), (i ndiaidh a chúil), Tá scealpaí mhór thíos ins a' chladach..mur rabh sé ábalta an léim a thabhairt trasna.. agus á tabhairt arais ar chúl a chinn, nach gaisgidheach ar bith é. 1343 457. bhí siad ag gabhail ar chúl a gcinn agus ar chúl a gcinn leo go dtí gur thit siad isteach i gcineál de lag.. 1835 30. 6. Tugann cúl a chinn dó,(iompaíonn a dhrom leis), thionntoigh an ghaoth thart ar an bhealach mhór é agus b'éigean dó cúl a chinn a thabhairt daoithe.. 1791 451.

*culaith, Treallamh iarainn le haghaidh chéachta? Ní rabh sé ariamh (gabha) ábalta culaith úr a dhéánamh no cruth úr a dheánamh. 472 366.

*cúlchaint, Spídiúchán faoi dhuine as láthair, Thiocfadh leis a' níon agus leis a mháthair a ghabháil a chúl-chainnt .. ar an fhear ná bfhéidir ar mhac daoithe ná bfhéidir ar bhean a bhí pósta ag an mhac.. 1835 358.

*cúlchoimhéad, Faire faoi rún, spíodóireacht, Chuir sí ar shiubhal an nighean a ba sine a bhí aicí fhéin le cúl-choimead oirthí.. 472 97. chuaidh sé a chúl-choimead i gcúl a chlaidhe.. 472 97 . Bhí Brian ag cúl-choimead i gcúl an chlaidhe..1578 52. chuaidh sé chuig an doras cúil agus sheas sé annsin a cúl-choimhead isteach. 1170 431.

*cúléisteacht, Éisteacht i ngan fhios, chuaidh sí isteach i gcúl an dorais i bhfolach agus a chúl-éisteacht. 1170 410.

*cúlmharcaíocht, Marcaíocht ar chúlaibh, Ba ghrách leithe-se a bheith a cúl-mharcaíocht.. 1791 63.

*cúlóg, Cúl diallaite, chaith sé'n maide-briste ar a' chúlóg abhí ar a' darna beathach.. 311 208.

*cum, Cum cum!, (agall agartha, <Bl. come), "Cum! cum!" adeir sé "ná h-abair an focal níos mó.. " 1184 258.

*cuma, Is cuma sin.., ..fá dtaobh de, (is beag an mhaith..), caithfidh mé a rádh gur cuma sin na fir sibh. Ba leór do scaifte seanmhrá an obair sin a dheánamh! 1538 119. an t-ainmhí a ndéanthaí an droch-amharc seo air ba chuma fá dtaobh dó. 1835 122.

*cumhdach, 1. Cur cré ar scealláin, bhí beirt bhuachaillí a cumhdach ár ndiaidh. 1185 124. 2. Tógann cumhdach de, osclaíonn (agus féachann isteach ann), líon sé mála do'n eórna.. d'iarr Seán air am a ghlacadh go dtógad sé an cumhdach daoithe. 472 304.

*cumraíocht, Cruth, cló, dealbh, bhí siad ábalta iad fhéin a áthrach agus cumraidheacht gearrfhiadh agus ainmhidhtí eile a chur orthú fheín. 1184 529. d'eirigh sise isteach ina chumraidheacht fhéin mar bhí ariamh. 311 270. sgeilid do mhac a samhailt comraidheadht duine.. 311 450. níl rud ar bith ábalta an t-sainnt a chur síos.. ach a' bás agus sé'n sceilid a' bás. 311 451.

*cúnáilte, Préachta (le fuacht), bhíodh na páistí cúnailte ó théighead siad isteach ar maidin.. 418 226.

*cúng, 1. Coimhthíoch, Bhí íontas mór ar Sheán caidé mar d'aithin sé as a athair é amuigh ins na réagúin chumhanga seo. 1184 234. 2. Bhí'n doras cumhang acu ag gul amach, "they rushed out". 420 268.

*cunglach, Sa chúnglach, (sa chúngach, sa bhfaopach), an t-am is mó a bhfuighead siad sa chumhglach iad theighead siadsan a gháiridhe.. 310 327. Cumhanglacha " áiteacha cumhang". 420 214.

*cuntar, Bád cuntair, (?), ..go rabh bád conntair ag Séamus Ó hÁrlaigh, agus go bhfuighead siad a h-iasacht le ghabhail amach go dtí Béal Ghabhla an lá se a thiocfadh a soitheach..1538 91.

*cuntas, Líon, uimhir, thug sé leis cunntas mór ginidheacha. 1184 396.

*cuntaisíonn, 1. Comhraíonn, cunntaiseochaidh an fear beag do thuarastal trasna anonn agus anall ar an tábla duit. 1185 229. Chuntais sé an t-airgead dó.. 1185 229. cunntaiseochaidh an farmer amach punnta agus fiche.. 472 113. tá sé ladhar ar do mhac tá fhios agat fhéin angus níl agat ach na ladhra a chunntas. 472 406. bhí beirt fhear a' cunntas airgid ag an tábla.. Rubairí a bhí 'sa bheirt. 1185 33. ..go gcunntaisighead sí an t-airgead. 310 368. 2.Déanann amach, áiríonn, bhí sé cunntaiste acu, agus bhí daoine eile a ráit go mbéadh sé i lár mhí na Samhna..

*cupard, Cófra seasmhach chun áthraí etc. a choimeád, d'iarr sé annsin air a gul agus amharc in a chupboard sin thall nó ins a' phress sin thall.. go gcaithfeadh buideál uisce-bheatha a bheith ann. 311 260.

*cúpla, 1.Ceann de na maidí láidre i ndíon tí ón mbuaic go dtí an cleitín chun na taobháin a choimeád suas. Chá rabh an bóitheach mór agus chá rabh cúpla ar bith de dhith air - rachadh na taobháin ó bhinn go binn. 1185 374. 2. (Teach)dhá (srl.) chúpla, (teach a bhfuil de leithead ann go bhfuil dhá (srl.) chúpla ag teastáil idir an dá bhinn, Chuiread siad tuairim ar dheich bpionainneacha agus fiche ar theach dhá chúpla de chothán dheas scaithte. 1185 200. gur líon scioball mór na seacht gcúpla isteach. 472 107.

*cur, Comparáid, caidé a bhí ann ach an t-séod a ba deise ar leag a'n nduine ariamh dúil air. ní bhéadh aon chur ag an chuid a ba dheise den ór leis. 1343 228.

*curaíocht, 1. Talamh faoi bharraí, .. caoirigh.. le n-a gcoinneáil amach as giotaí geamhair agus curaidheachta.. 1185 342. 2. (A.bh., cur barraí), bhí an t-Earrach ann agus an t-am a ghabháil a churaíocht aríst. 1791 432. Sfh: Ní an churaidheacht ró-mhall a choidhche fad is a tcídhfeas duine préachán fríd chrann fuinnseoige. "Sé an crann fuinnseoige ceann de na crainn is moill a dtig duilleabhair air.. "1184 17. amuigh ins na cuibhrinn a curaíocht 1835 369. 3. Adhlacadh, D'ol siad na sé deocha déag! "Deoch a óltar indiaidh tórraimh - bunadh an chuirp, comhursanaí agus na daoiní a chuidegheas an churaidheacht.. a dheánamh. " 1184 49.

*cúramach, Ina dhíol cúraim, aireachais; luachmhar, Mar is gráthach bhí an stócach an-chúramach ag an athair siocair gan a bheith ann ach é fhéin. 1185 585. bhí taisgidh an-chúramach agam astoigh i mbocsa. 1185 621.

*curdasán, Cairdeasán??, "Duine a mbéadh uchtach aige a ghabhail i gcionn rud ínteacht nach mbéadh sé i n-innibh a dheánamh : gasúr a bhéarfadh iarraidh ualach a iomchar a mbéadh sáith fir ann." 1184 121.

*cúrsa, 1. Treo imeachta (loinge), D'iarr sé ar fhear na scéala a chul suas agus a ghroithe a choimead agus a chúrsa a choinneáil.. 472 456. gabh suas .. agus coinnig do chúrsa nó cuirfidh mé goiste ort.. 472 456. 2. I gcúrsa.. (i gceann, tar éis..), I gcúrsa tamaillt annsin bhí achan chineál thart. 1185 61. I gcúrsa cupla lá, "i gcionn cupla lá." 420 270. 3. Damhsa "set", bhí cúrsa acu a dtugad siad an "Cockade" air.. 1835 336. ..ba dh-é an cúrsa sin an cúrsa deirionnach a bhéadh ann rud a dtabharad siad "An Cockade" air. 1835 338.

*cutaí, Spúnóg bheag adhmaid, Tabhair an spáin dó'n t-é chóir / Cutaí domh fhéin / Ith fhéin leis an t-slig / Agus íosfaidh an t-é bhig le n-a láimh. 1184 67. An cutaí, "spanog bheag ghoirid ádhmaid". 1184 67.

*cútar, ?Coltar d'iarr sé ar an fármer stopadh go rabh an cútar cam ins a't-seisrigh aige. Stop a' fear. Chuaidh Jack a dh'útamáil leis a' chútar. 1184 352. scairt sé leis an bhuachaill nach rabh an cútar le h-obair i gceart ina sheisreach aige. 1184 512. Chuaidh Seán a chóireadh an chútair.. 1184 512.

*cuthalta, Cúthail, Gabh isteach anois.. agus ná bí ar dhóigh ar bith cothalta, agus iarr air do dhá chéad punnta a thabhairt duit.. 1185 443. Gabh isteach anois.. agus ná bí ar dhóigh ar bith cothalta, agus iarr air do dhá chéad punnta a thabhairt duit.. 1185 443. bhí an t-Earrach ann agus an t-am a ghabháil a churaíocht aríst. 1791 432. chuaidh sé chuig an doras cúil agus sheas sé annsin a cúl-choimhead isteach. 1170 431. Tógadh in n-áit chúilréasgamhail é, agus ní rabh teach scoile ar bith a chómhair.. 418 226.